Jơnau Yal Niam Kơnràñ Jesu đơs: ‘‘Añ lah gùng, bơta ngăn mơ bơta kis; ờ geh cau lơi tus mơ Bàp, dilah ờ găn Añ.” Dilah bol kòn neh git Añ, gen bol kòn krung rơp git Bàp Añ; mơ bơh tŭ do, bol kòn git Khai mơ neh gŏ Khai” (Jo 14, 6-7).
Khi nói đến “Đam Pao,” người nghe sẽ nghĩ ngay đến tên gọi của một địa danh và cũng là tên gọi khác của thôn đầu tiên thuộc địa phận xã Đạ Đờn. Tên gọi này là kết quả của một sự chuyển dịch từ phương ngữ sang tiếng phổ thông (tiếng Việt). Nhưng, từ mới này dường như không có nghĩa, không thể truyền tải điều mà vùng đất mang lấy trong nó qua tâm thức của cộng đồng sắc tộc nơi đây.
Tên gọi này được người Cil và Sre (R’Yông) nơi đây đặt cho vùng đất này từ xa xưa. Về vị trí, Dà Mpao nằm dọc quốc lộ 27, ngay dưới chân dốc Ủy ban nhân dân xã Đạ Đờn. Phía Đông là đầm lầy trải dài tới thị trấn Đinh Văn, dọc theo đó là dòng nước thủy lợi chảy qua. Sau này, cư dân đã tận dụng để làm ruộng và trồng lúa nước. Phía Tây có dòng sông lớn nhất trong vùng, sông Đạ Đờn (Dà Dờng), nhiều thắc nước đẹp và rất trù phú, bên kia sông là dãy đất đồi thuần lợi cho việc canh tắc. Phía Nam ngăn cách với thị trấn bởi các dãy đồi non. Phía Tây con đường dốc đi đến Đa Nung (Dà Nung), vùng đất của các làng khác.
“Đam Pao,” phát xuất từ: “Dà Mpao.” Trong phương ngữ của cộng đồng nói tiếng K’Ho bao gồm: Cil (Chil), Làc (Lạch), Sre, Mạ và M’Nông-Mà, họ có cách gọi khác là: “Dà Mpô,” “Dà Mpau,” “Dàk Mpao,” “Dà Mpao.” Tất cả đều mang nghĩa: “Suối Mơ”: “Dà” là nước, sông, suối; “Mpao” là giấc mơ, giấc mộng, chiêm bao. Từ này ở một địa danh khác được phiên âm sang tiếng Việt là “Tà Pao,” một địa danh rất quen thuộc đối với người Công Giáo.
Về từ nguyên, “Mpao” chính là “chiêm bao” trong tiếng Việt. Hai từ đồng nguyên này có nguồn gốc là âm proto Mon-Khmer /*mp[ɔ]ʔ/ (mpoh). “Dà” và “nước” cũng là các từ đồng nguyên với nguồn gốc là âm proto Mon-Khmer /*ɗaak/. Vậy “Dà Mpao” có nghĩa là “Dòng Nước Chiêm Bao,” hoặc Suối “Chiêm Bao,” hay hiện đại hơn là “Suối Mơ.” Thực ra, gọi là Suối Chiêm Bao mới gần ý gốc nhất, vì giấc chiêm bao dễ chứa “điềm báo” hơn là một giấc mơ.
Vì sao lại có tên gọi Dà Mpao ?
Trước hết, chúng ta sẽ đi tìm hiểu nguồn gốc của cư dân sinh sống tại đây từ lâu đời. Theo các nhà chuyên môn, cộng đồng nói tiếng K’Ho đều là cư dân Nam Á, hệ ngôn ngữ Môn-Khmer. Tổ tiên của họ có sự dịch chuyển từ thung lũng sông Mê Kông, men theo dòng suối và tản cư khắp nơi. Từ khởi đầu, cư dân này gắn liền với việc săn bắt hái lượm, chọc lỗ tra hạt. Do đó mà công việc lao động của họ gắn liền với đồi nương và họ có lối canh tắc luân khoảnh (thay đổi nơi canh tắc theo chu kỳ). Nơi có dòng nước chảy qua thường là địa điểm sinh sống của họ. Để hiểu hơn về đặc điểm trong việc chọn nơi định cư, xin tham khảo bài viết này: Từ “Krông” qua tên địa danh trên Tây Nguyên.
Trong truyền thống, cộng đồng tương truyền rằng, núi Tau Dung Tau Drà (Ta Đung) là nơi hình thành tộc người và từ đó các chi tộc men theo dòng chảy của các con sông con suối mà sinh sống khắp nơi. Phụ thuộc vào công việc mưu sinh, tên địa danh họ sinh sống, đặc điểm của chủ làng, v.v hình thành nên tên tộc danh khác nhau như: Cil, Làc, Sre, Mạ và M’Nông. Do đó mà văn hóa của họ giống nhau, nói cách khác họ sở đăc chung một nền văn hóa.
Dưới thời Champa, cư dân từ Dilinh xuống biên giới Đắk Nông, Đắk Lắk được gọi là K’Ho ( “người trên cao” tiếng Phạn cổ). Và văn minh lúa nước cũng chỉ bắt đầu xuất hiện trong thời Champa (người Sre được người Chăm dạy cách làm lúa nước, nên cư dân này được gọi là Sre – những người làm ruộng).
Sự hiện diện của cộng đồng người Sre (R’Yông) và Cil nơi đây cũng theo dòng lịch sử đó. Họ đã có mặt tại nơi đây từ rất lâu đời. Vậy vì sao địa danh này được họ gọi là Dà Mpao ? Chúng ta sẽ không thể chắc chắn có được một câu trả lời thích đáng từ các vị cao niên, nhưng chúng ta có thể hiểu được khi đi sâu vào xã hội cổ truyền của cộng đồng nói tiếng K’Ho.
Nền tảng chính luôn là niềm tin cổ truyền. Đó là điều mà nhiều học giả nước ngoài đã nhận định và lưu tâm đến khi nghiên cứu về cộng đồng này trong thời thuộc địa.
“Dà Mpao,” “Suối Chiêm Bao,” “Suối Mơ,” nơi “đất hứa” được Thần Linh báo mộng. Chúng ta biết được rằng, niềm tin vào Thần Linh là điều cốt yếu nhất của họ, trước khi di cư và khi định cư, trong mọi việc họ thường cầu Thần tế lễ để hỏi ý kiến của Thần Linh. Có lẽ, các vị cao niên khi chuẩn bị di cư đã được Thần Linh báo mộng rằng một vùng đất mới sẽ rất trù phú, có dòng suối chảy qua. Và khi định cư tại nơi đây, đó cũng là vùng đất đã được Thần Linh báo mộng, nên họ gọi là “Dà Mpao.”
Hiểu cho cùng thì ý kiến này vẫn được đồng tình nhiều hơn. Vì giấc mơ hay sự báo mộng có một vị trí quan trọng trong niềm tin cổ truyền. Tuy nhiên, có ý kiến khác, nhưng không ăn nhập với văn hóa có nền tảng là niềm tin cổ truyền.
“Dà Mpao,” dòng suối hơn cả giấc mơ. Sau khi phát hiện nơi này, họ thấy rất trù phú, nó chẳng khác gì “thiên đường,” hơn cả những gì họ mơ tưởng. Nhưng điều này không phù hợp với lối suy nghĩ cũng như ngôn ngữ diễn đạt của cộng đồng. Vì khi mong đợi điều gì tốt đẹp, họ dùng hạn từ “dơ măng” (”mong chờ”), còn “Mpao” là giấc mơ.
Như vậy, phương ngữ của cộng đồng về tên địa danh này, ẩn chứa ý nghĩa và giá trị thiêng liêng. Nó không chỉ là sự ẩn chứa và chỉ diễn tả bằng ngôn từ, quá khứ cộng đồng nơi đây đã cùng chia sẽ đắng cay ngọt bùi với nhau, như bài tình ca có đoạn:
“Kòn cau he, bơh nồ or nau,
Sa brê bal dùl lơgar
Car bal brê dùl bơnoh
Boh băl dà dùl cơnòng
Cik băl lòng dùl ndrăng
Pơ̌ bal ƀăng dùl bơkào.”
“Tộc người chúng mình, từ xa xưa
Sử dụng đất đai một quê hương
Tết bện chung nơi chốn một xứ sở
Uống chung nước từ một dòng chảy
Chụm nhóm chung củi một khúc cây
Bẻ lấy măng chung một đọt mầm.”
Cầu mong rằng “Dà Mpao” luôn luôn là vùng đất đầy ắp tình sẻ chia bởi sự thân thương vốn có của cộng đồng nơi đây.
