Nội hàm của hai từ “dân tộc” và “tộc người”

Tộc người và dân tộc^[1]

Thế nào là “tộc người” và “dân tộc”?

“Sắc tộc” hay “tộc người” (“ethnicity, ethnic group”) được hiểu theo nghĩa hẹp hơn “dân tộc.” Thuật ngữ “ethnic” và “ethnicity” xuất phát từ tiếng Hy Lạp “ethnos” để chỉ đến một nhóm người có nguồn gốc chung. “Cộng đồng sắc tộc” hay “cộng đồng tộc người” (“ethnie”) có nghĩa là “tiền dân tộc.” “Ethnie” chỉ một cộng đồng người gồm nhiều sắc tộc (tộc người) nhưng chưa đủ độ gắn kết để trở thành một “dân tộc” (“nation”) trong một quốc gia (state). Vì vậy, “ethnie” có thể hiểu là “tiền dân tộc.”^[2]

Từ đó, chúng ta có định nghĩa về “tộc người” hay “sắc tộc” như sau:

Trong dictionary.com, “tộc người: còn gọi là sắc tộc; là một nhóm xã hội có cùng một ngôn ngữ, một tôn giáo, một văn hóa đặc thù hoặc có cùng các yếu tố tương tự khác.”^[3]

Theo Encyclopedia Britannica, ““tộc người” hàm chỉ việc nhận diện một nhóm người dựa vào “tính đặc thù văn hóa cảm nhận được” khiến nhóm người đó trở thành một “sắc dân.” Người ta tin rằng tính đặc thù này được thể hiện qua ngôn ngữ, âm nhạc, các giá trị, nghệ thuật, phong cách, văn học, đời sống gia đình, tôn giáo, nghi lễ, thức ăn, v.v.” ^[4]

Về tính chất, tộc người về cơ bản gắn liền với việc chia sẻ bản sắc văn hóa, tôn giáo, ngôn ngữ, sắc tộc, tổ tiên (…) Nó thể hiện một lịch sử văn hóa chung vốn tạo nên thế giới quan, giá trị và lý tưởng giống nhau. Đối với nhiều sắc dân trên thế giới, (tính chất) tộc người mang lại ý nghĩa và mục đích của cuộc sống thường nhật. Các cá nhân chấp nhận căn cước tộc người dựa vào tư cách thành viên của họ trong cộng đồng và sự tham gia của họ vào các truyền thống của nhóm, đặc điểm trung tâm dường như là sự chia sẻ ngôn ngữ và tôn giáo.^[5]

Như vậy, “tộc người” (“ethnicity, ethnic group”) dùng để chỉ về một nhóm người, một cộng đồng người có nhiều đặc điểm chung được xác định bằng một số tiêu chí như ngôn ngữ, tôn giáo, nguồn gốc bộ lạc, chủng tộc, v.v. Trong đó, các thành viên cùng chia sẻ một tình cảm đồng nhất, như tộc người Chau Mạ, tộc người Jrai, tộc người Êđê, v.v.

Còn “dân tộc,” nguồn gốc và ý nghĩa của hạn từ này là gì?

“Dân tộc” (“nation”) là một khái niệm khá mới và nó chỉ ra đời vào khoảng thế kỷ XVIII. Napoleon I đã sử dụng chủ nghĩa này làm nên sức mạnh Pháp.^[6] Trong khi đó ở Á Đông, người ta chỉ biết sử dụng hai từ “dân” (民) và “tộc” (族). “Tộc” còn có nghĩa là “dòng họ,” như người Hoa Hạ nói Bộc tộc này, Miêu tộc kia; Nam Trường Giang được định nghĩa là đất của Bách Bộc, Tam Miêu và Bách Việt, v.v. Về “dân” (民), sách Đại Học kinh nhất chương nói Tam Cương Lĩnh: “Đại học chi đạo tại Minh minh đức, tại tân (thân) dân, tại chỉ ư chí thiện: Đạo đại học là ở chỗ làm sáng tỏ đức sáng, là ở chỗ khiến đời sống dân chúng không ngừng đổi mới, là ở chỗ khiến cho người ta ở vào cõi chí thiện.”^[7]

Ngày 11 tháng 3 năm 1882, tại Đại học Sorbonne, Ernest Renan đưa ra định nghĩa về “dân tộc.” Định nghĩa này được trích dẫn trong bài được lấy từ tiểu luận “Qu’est-ce qu’une nation? :”

Dân tộc là một tâm hồn, một nguyên lý tinh thần. Có hai yếu tố, thực ra chỉ như một, tạo nên tâm hồn hoặc nguyên lý tinh thần này. Một nằm trong quá khứ, một trong hiện tại. Cái này là sự đồng sở đắc di sản ký ức phong phú; cái kia là sự thỏa thuận trong hiện tại, là lòng mong muốn được chung sống, là ý chí biến giá trị kế thừa, giá trị mà mỗi người đã tiếp nhận dưới hình thức trọn vẹn, trở nên bất diệt.^[8]

Joseph Stalin định nghĩa “dân tộc là một cộng đồng người ổn định được tạo lập trong lịch sử, nó được hình thành trên cơ sở đời sống kinh tế chung, lãnh thổ chung, ngôn ngữ chung, và bản chất tâm lý thể hiện qua một nền văn hóa chung.”^[9]

Theo Benedict Anderson: “Dân tộc” là một khái niệm xã hội được hình thành trong quá trình lịch sử, mà nhóm người trong cùng một cộng đồng tưởng tượng mình là một thực thể chung, có sự kết nối và đồng thuận dựa trên những giá trị, truyền thống, và ý chí chung. Sự tưởng tượng này không phụ thuộc vào việc tất cả các thành viên trong cộng đồng đã từng gặp nhau hay biết về nhau, mà nó là kết quả của sự tương tác giữa các thành viên thông qua các biểu tượng, hình ảnh, ngôn ngữ và cách thức giao tiếp. Khái niệm “dân tộc” không chỉ đơn thuần là một sự thực tại vật lý, mà là một sự tưởng tượng cộng đồng được xây dựng trong tâm trí mỗi người. Nó tạo nên một loại tình cảm tương thuận và một mô hình nhận thức chung về sự liên kết và đồng thuận giữa các thành viên của cộng đồng dân tộc.^[10]

Ông định nghĩa “dân tộc là một cộng đồng chính trị được tưởng tượng ra – nó được hình dung như (một cộng đồng) vừa vốn có giới hạn vừa vốn có chủ quyền.”^[11]

Như vậy, hạn từ “dân tộc,” “nation” hay “etat” ám chỉ một nhóm lớn người, gắn liền với một lãnh thổ cụ thể, có đủ nhận thức về sự đoàn kết đến mức có chính quyền quản trị riêng.^[12] “Dân tộc” được hiểu là một quốc gia, trong đó bao gồm nhiều tộc người khác nhau, như dân tộc Việt Nam bao gồm 54 tộc người, trong đó người Kinh có số dân đông nhất.

Điều khiến nhiều người hay nhầm lẫn là họ thường dùng từ ghép “dân tộc” để thể hiện cả hai khái niệm “ethnicity” và “nation.” Ví dụ như dân tộc Mạ (Ma ethnicity), rồi lại dân tộc Việt Nam (Vietnam nation). Sự nhầm lẫn này bắt nguồn từ các học giả đầu tiên đã chịu sự ảnh hưởng từ người Trung Hoa vốn dùng từ “dân tộc” cho cả hai nội dung khác nhau, họ phải hiểu theo ngữ cảnh để hiểu từ “dân tộc” theo nội hàm nào. Tuy nhiên, trong văn bản, trang mạng, sách báo của Việt Nam, không có sự phân biệt hai thuật ngữ này. Nhưng, những nội dung này khi đưa ra dưới dạng văn bản mang tầm quốc tế thì có sự phân biệt rạch ròi. Dường như, điều này nói đến sự không đồng nhất giữa việc sử dụng hai thuật ngữ “dân tộc” và “tộc người” giữa bên trong và bên ngoài, tức trong nước và quốc tế.

Tác giả: Người Con Fyan

---

[1] Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng: “Thời Cận Đại, người Nhật đã dịch “Nation” bằng việc ghép “dân” và “tộc” lại thành dân tộc”: x. Lê Tư, “Đại cao huyền thoại về Vị Vua Khai Quốc Lê Lợi – Bài 2,” Nghiên Cứu Lịch Sử, https://nghiencuulichsu.com/2019/09/04/dai-cao-huyen-thoai-ve-vi-vua-khai-quoc-le-loi-bai-2/, truy cập ngày 17-06-2023.

[2] “Ethnic Conflict,” Encyclopedia Britannica, Lê Tư dịch từ trong: https://www.britannica.com/topic/ethnic–conflict, truy cập ngày 25-03-2023.

[3] “Ethnic,” Dictionary.com, https://www.dictionary.com/browse/ethnic, truy cập ngày 15-06-2023.

[4] “Ethnic Conflict,” Encyclopedia Britannica, https://www.britannica.com/topic/ethnic–conflict, truy cập ngày 25-03-2023.

[5] x. “Ethnic Groups: Definition, List & Examples.” Study.com, https://study.com/academy/lesson/ethnic-groups-definition-list-examples.html, truy cập ngày 17-06-2023.

[6] x. Walker Connor, “The timelessness of nations,” Nations and Nationalism 10, số 1/2 (2004): 35-47. ASEN 2004, 42.

[7] Chu Hy, Tứ Thư: Đại Học – Trung Dung – Luận Ngữ – Mạnh Tử, dịch giả Đoàn Trung Còn (NXB.Thuận Hóa, 2017), 6.

[8] “Qu’est-ce qu’une nation?” Le Cours de l’Histoire, France Culture, https://www-radiofrance-fr.translate.goog/franceculture/podcasts/le-cours-de-l-histoire/qu-est-ce-qu-une-nation-3969126?_x_tr_sl=fr&_x_tr_tl=vi&_x_tr_hl=vi&_x_tr_pto=sc, truy cập ngày 17-06-2023.

[9] Joseph Stalin, “Marxism and the National Question” (1913), Marxists Internet Archive, https://www.marxists.org/reference/archive/stalin/works/1913/03a.htm, truy cập ngày 17-06-2023.

[10] x. Benedict Anderson, Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism, Revised Edition (London: Verso, 2006), 1–7.

[11] x. Ibid., 6.

[12] x. “Nation,” Dictionary.com, https://www.dictionary.com/browse/nation, truy cập ngày 20-06-2023.