Kỹ thuật canh tác truyền thống của Kòn Cau

Bản dịch đầy đủ nội dung được cung cấp

Bulletin de l’École française d’Extrême-Orient

Le Mìr. Culture itinérante avec jachère forestière en pays mà ‘

Jean Boulbet

Trích dẫn tài liệu này / Cite this document:

Boulbet, Jean. Le Mìr. Culture itinérante avec jachère forestière en pays mà ‘. Trong: Bulletin de l’École française d’Extrême-Orient. Tập 53, Số 1, 1966, trang 77-98;

DOI: https://doi.org/10.3406/befeo.1966.3755 

https://www.persee.fr/doc/befeo_0336-1519_1966_num_53_1_3755 

Tệp PDF được tạo ngày 08/02/2019

Creative Commons

LE Mìr

CULTURE ITINÉRANTE AVEC JACHÈRE FORESTIÈRE EN PAYS Mà ‘

VÙNG BLAO — LƯU VỰC SÔNG Dà DơNG (ĐỒNG NAI)

Bởi Jean Boulbet

« Vào thuở ban đầu, từ mặt kia của Trái Đất… từ chốn của những linh hồn… K’Bơng mang về chốn của Con Người, đến vùng đất hù hình, đến cõi của các Tinh Linh:

« Từ đất đai hào phóng, nuôi dưỡng: một quả bầu,

Từ đất đai keo kiệt, đất của nạn đói: một chiếc gùi nhỏ,

Từ đất đai tiết kiệm, vừa đủ: một chiếc gùi lớn,

Từ đất đai đầy rẫy ma quỷ: một chiếc gùi hẹp và dài… »

Vậy bắt đầu bài Yalyau, bài ca cổ xưa của người Cau Mà, kể lại bằng những vần thơ ngắn gọn nhưng giàu hình ảnh về nguồn gốc của sự sống trong muôn hình vạn trạng và ca ngợi sự đa dạng kỳ diệu ấy. Sự xuất hiện lần lượt của các loài thực vật và động vật gắn liền với những cuộc phiêu lù của K’Bơng và các Tinh Linh-Anh Hùng huyền thoại khác, những người đã phủ kín bề mặt Trái Đất, chuẩn bị cho sự xuất hiện của cây lúa thánh, món quà của Ndu, Tinh Linh vĩ đại, Thần Linh duy nhất. Vì thế, thật tự nhiên khi bài Yalyau khởi đầu bằng việc sắp đặt các loại đất khác nhau, nhờ đó mà muôn loài dần dần tràn ngập Trái Đất.

Quan niệm của người Cau Mà về giá trị tương đối của đất đai ở xứ sở họ, dù phản ánh những thực tế rõ ràng đối với họ, có thể dường như khá bi quan. Nhưng một đánh giá quá tích cực về vùng đất của họ sẽ làm giảm nhẹ nỗ lực không ngừng mà con người cần để tồn tại, đồng thời làm lu mờ vai trò tối quan trọng của Ndu, người đã gửi đến cho người Cau Mà Mẹ Lúa (« Người Phụ Nữ-Tinh Linh-Lúa ») để giải quyết vấn đề lương thực của họ. Hơn nữa, khi giới thiệu Mẹ Lúa, bài Yalyau chuyển sang một giọng điệu khác và, để chào đón bà, mô tả xứ Mà bằng những vần thơ nhiệt huyết hơn:

« Từ Ndu, Đấng Duy Nhất… Mẹ Lúa quý giá biết bao… ôi Mẹ Lúa…

Hãy đến với chúng tôi, đến xứ sở của các Tinh Linh, đến chốn trần gian.

Hãy ở lại xứ sở nơi ngươi sẽ thịnh vượng

Nơi đất của những cơn mưa dồi dào

Nơi mưa đổ tràn ngập các đầm lầy

Nơi được các Tinh Linh định hình. »

Sự nhiệt thành trữ tình này không hề mâu thuẫn với sự thận trọng rất nông dân của những câu thơ đầu tiên. Xứ Mà vừa khắc nghiệt vừa được các thần linh ban phước. Địa hình ở đây luôn được đánh dấu rõ rệt, không phải bởi độ cao của các đỉnh núi, thường chỉ ở mức khiêm tốn, mà bởi độ sâu của các thung lũng và độ dốc của các sườn núi. Nếu các vùng đất hình thành từ sự phân hủy của đá phiến và bazan nói chung khá dày, chúng phải chịu sự rửa trôi của mưa trên các sườn đá phiến, sự laterit hóa, hoặc ít nhất là sự nén chặt, trên các cao nguyên bazan.

Nhưng độ dốc của đất và sự bất ổn hóa học của các thành phần đất chỉ là những bất lợi thứ yếu đối với những người nông dân du canh, những người chỉ quan tâm đến lớp đất bề mặt trong một mùa vụ và các hoạt động của họ không để lại dấu vết trên vùng đất mà họ không bao giờ đào xới sâu.

Những bất lợi này được bù đắp bởi một chế độ mưa rất thuận lợi cho thảm thực vật, và do đó, cho nông nghiệp. Nằm trong một khu vực ở Nam Việt Nam có lượng mưa trung bình theo tiêu chuẩn của các vùng nhiệt đới ẩm, lù vực trung lù của sông Dà Dơng, và đặc biệt là phần bờ trái của lù vực này, nơi chiếm phần lớn xứ Mà, được cư dân các vùng lân cận coi là đặc biệt nhiều mưa. Mùa mưa ở đây bắt đầu sớm hơn vài tuần quý giá so với mùa gió mùa thông thường và kéo dài đến cuối tháng Mười Một. Lượng mưa hàng năm đạt từ 2,5 đến 3 mét ở các khu vực có người sinh sống. Trong những tuần dài bị che phủ bởi mây trong các tháng mưa và thường bị sương mù bao phủ vào mùa khô, các vùng địa hình lớn chưa khai phá nhận lượng mưa thậm chí còn lớn hơn; những khối nước khổng lồ biến một dòng suối thành con sông rộng lớn chỉ sau 3 hoặc 4 kilômét từ nguồn.

Cũng như các dân tộc ngoại lai khác ở Nam Đông Dương, người Cau Mà thực hành canh tác du canh, ở đây được gọi là mìr. Kỹ thuật này bao gồm một chu kỳ đất rừng để hoang, người Cau Mà được ù đãi vì họ sở hù một trong những khu rừng rậm rạp đẹp nhất ở Nam Việt Nam, một trong những khu vực được tưới nước tốt nhất và thuận lợi nhất cho việc tái tạo đất rừng để hoang.

Xứ Mà còn có mật độ dân số rất thấp và, bất chấp địa hình thường khó khăn, có thể nuôi sống dân chúng một cách dư dả, những người dân, như chính họ nói rất đúng, « ăn rừng ».

Khi nhìn thấy một mìr trên những sườn dốc kinh ngạc, người quan sát ngoại quốc không được quên rằng, nếu canh tác lâu dài sẽ là thảm họa, nếu không muốn nói là bất khả thi trong những điều kiện như vậy, thì mảnh đất trước mắt họ chỉ được canh tác trong tám đến chín tháng rồi được trả lại cho rừng trong nhiều năm dài (từ mười lăm đến ba mươi năm, tùy thuộc vào mật độ dân số).

Về mặt địa lý, xứ Mà được chia thành hai khu vực chính, sự phân chia này được củng cố bởi ngôn ngữ của cư dân, những người gọi vùng Thượng nguồn và Đông là nggar tơ, và vùng Tây, lù vực trung lù của sông, đặc biệt là các thung lũng thấp của các nhánh sông bên bờ trái, là nggar mà ‘, vùng đất Mà tiêu biểu.

Bắt nguồn từ độ cao 1.000 m, sông Dà Teh bắt đầu thung lũng của nó ở độ cao 200 m giữa hai dãy núi cao 1.200-1.300 m. Các thung lũng khác cũng rất sâu trong nội địa cao nguyên: Dà Dơng, Dà Mbrii, Dà Lai, Dà Gôih. Sông Dà Huê ở độ cao 200 m khi ra khỏi núi và hợp lù với sông Dà Mbrin ở độ cao 140 m, chỉ còn 100 m khi hợp lù với sông Dà Dơng.

(Chú thích 2) Cụm từ rất phổ biến và hoàn toàn biện minh cho tiêu đề cuốn sách của G. Condominas, Nous avons mangé la forêt (« Mercure de France », 1957, Paris).

Mà tiêu biểu. Mỗi khu vực này có kỹ thuật phát quang riêng, do đó cần nghiên cù lần lượt mìr của các cao nguyên ở phía Đông, rồi của các thung lũng ở phía Tây, và xem xét cách mà nền nông nghiệp, dù mang tính kinh nghiệm, đã thích nghi linh hoạt với các môi trường khá khác biệt.

Cao nguyên Blao – Lù vực thượng nguồn Dà Rơnga

Chúng ta đang ở độ cao trung bình, từ 700 đến 900 mét, trên những đỉnh đồi rộng bằng đất bazan, nơi người Mà đã làm suy thoái rừng nguyên sinh, chỉ để lại rừng ở dạng những cụm cây di tích, hoặc vì dành cho Yà ng: các Tinh Linh của vùng đất, hoặc vì vị trí quá bất lợi (lớp laterit cứng ở rìa tây bắc, các hẻm núi, đầm lầy). Do đó, khu rừng lớn gần như đã nhường chỗ khắp nơi cho một dạng thảm thực vật vẫn còn rậm rạp, nơi các loài thuộc họ dẻ (fagacées), nguyệt quế (lauracées), họ sim (eugenia), schima chiếm ù thế, bị « ăn » định kỳ cứ mỗi ba mươi đến bốn mươi năm, và ở những nơi được giữ lâu hơn do một số tình huống, thảm thực vật ít thay đổi và đạt được sự ổn định; tuy nhiên, nó có thể chuyển thành rừng thưa ngay khi tầng dưới thưa thớt không còn che phủ được lớp đất cạn kiệt, nơi chỉ còn các loài thuộc họ sim (myrtacées), Dipterocarpus obtusifolius và thông hai lá (Pinus merkusii). Ở phía Bắc cao nguyên, các đỉnh đồi, đã tiến hóa mạnh, phần lớn bị chiếm bởi rừng thưa này và chỉ các thung lũng được khai thác khi chúng chứa các dải rừng ăn được với tầng dưới rậm rạp, thân gỗ và rợp bóng; việc phát quang dừng lại chính xác tại ranh giới của các dạng rừng thưa, các là c không thể ăn được với tầng dưới là cỏ, trống trải, gần như hoàn toàn phơi bày dưới ánh sáng.

Sền bri « lựa chọn rừng ».

Sau khi các lễ hội của vụ mùa trước kết thúc (tháng Một), chu kỳ nông nghiệp bắt đầu, khi mùa khô đã ổn định, bằng việc tìm kiếm một khoảnh rừng để đốn hạ.

Ngoài khu vực thiêng liêng, trên cao nguyên chỉ còn vài cụm rừng di tích, và các mảng rừng thưa, vùng đất canh tác không thuộc về một làng mà thuộc về các gia đình riêng lẻ. Mỗi vùng đất gia đình được giới hạn rõ ràng hoặc tự nhiên bởi các dòng nước, các đỉnh đồi nổi bật, các cây lớn đứng đơn lẻ, các cụm cây được giữ lại, hoặc, ở những nơi không có ranh giới tự nhiên, bởi các cột mốc thô sơ được đặt ở vị trí dễ thấy. Vì làng thường phát quang một mìr liền mạch và thuộc nhiều gia đình, toàn bộ các gia đình được một hoặc vài gia đình sở hù mảnh đất phát quang đảm nhận trong hai năm. Rừng được chọn để « ăn » do đó được các trưởng hộ gia đình họp lại lựa chọn, họ phải cân bằng giữa tốc độ tái tạo của đất rừng để hoang và nhu cầu của con người. Sau khi quyết định, các trưởng gia đình cung cấp đất đai chịu trách nhiệm cho toàn cộng đồng làng trong suốt thời gian khai thác các mảnh đất của họ. Không có thù lao nào trong cùng một làng: đó là trách nhiệm luân phiên cho các năm sau. Những người cung cấp đất chỉ trở thành chủ đất trong một chu kỳ và vì thế chịu trách nhiệm về nghi lễ thờ cúng lúa trong thời gian này, điều này mang lại cho họ một số bất lợi (các điều cấm kỵ đặc biệt, đời sống công cộng ràng buộc hơn) nhưng cũng được mở đầu tất cả các nghi lễ của chu kỳ nông nghiệp với vai trò nổi bật trong các bữa tiệc và danh tiếng tạm thời. Khi mọi việc đã được quyết định, việc thăm viếng khoảnh rừng để tiêu thụ là cần thiết, khi nó vẫn còn đứng sừng sững nhưng đã được định sẵn cho cơn đói của con người.

Tám ngày sau chuyến thăm đầu tiên mang tính nghi lễ này, nếu không có giấc mơ hay điềm xấu nào cản trở lựa chọn, chuyến thăm để phân định các lô đất gia đình diễn ra, sau đó việc đốn hạ có thể bắt đầu.

Mus, kơl « đốn hạ ».

Hoạt động đầu tiên (mus) bao gồm việc dọn sạch hoàn toàn tầng dưới bằng dao yơs. Chỉ sau khi chặt đứt dây leo và bụi cây, người ta mới dùng rìu (kơl) để đốn chính các cây lớn, khi đó đã được dọn sạch xung quanh. Bất cứ khi nào có thể, người ta đốn hạ cây theo nhóm để tạo ra những khối lớn hơn cho lửa. Để làm điều này, họ chọn một dây leo lớn nối liền nhiều tán cây thành một khối rối lớn, rồi chặt dây leo vào phút cuối khi các cây đã bị cắt đến lõi và sẵn sàng đổ, và, với sự khéo léo, khiến chúng đổ ngã đồng loạt trong một cú sụp ngoạn mục và ầm ĩ.

Chù brơ-tơ̆s (mbrơ̆s) « đốt lửa ».

Khi khu vực đốn hạ được coi là khô, khoảng ba tuần đến một tháng sau khi đốn hạ xong, việc đốt lửa được tiến hành với tất cả các biện pháp nghi lễ cẩn trọng: « tâm trạng của lửa », « cơn đói » của nó phần lớn quyết định sự thành công của mìr.

Một ngọn lửa tốt phải ngấu nghiến và nhanh chóng, chỉ để lại một lớp tro mịn đều đặn giữa các gốc cây và các thân cây lớn. Nếu « cơn đói » của nó không đều, nó để lại cho con người một công việc đốt lại chi tiết đáng kể và một lớp đất « nửa sống, nửa chín » nơi tro thô và phân bố không đều.

Rdau « đốt thành đống ».

Tùy thuộc vào mức độ ngấu nghiến, ngọn lửa hoặc làm đơn giản hóa hoặc phức tạp hóa đáng kể hoạt động tiếp theo là rdau: « đốt chi tiết », kéo dài hơn, tỉ mỉ hơn và là công việc gia đình nghiêm ngặt đầu tiên sau khi phân định chính xác các lô đất. Hoạt động này, đôi khi tẻ nhạt, luôn mệt nhọc, diễn ra trong một bầu không khí nóng bức vào thời điểm nóng nhất trong năm, khi sức nóng gay gắt của mặt trời kết hợp với sức nóng của các đống lửa. Nó được theo sau bởi việc làm sạch đất bằng cuốc chim, loại bỏ các mầm cây đầu tiên và các gốc cây nhỏ nhất, để lại mặt đất trống trải, sạch sẽ giữa các gốc cây còn lại và các thân cây lớn nằm tại chỗ ngã.

Ngay khi đất nguội, người ta gieo trồng các sônơm, củ thần kỳ (chủ yếu là họ gừng zingibéracées), có nhiệm vụ quyến rũ Mẹ Lúa, vì lúa sẽ là cây trồng chính của mìr. Tuy nhiên, ngay khi những cơn mưa lớn đầu tiên trước mùa mưa đến, việc trồng các cây phụ được tiến hành. Trên đất được làm mềm bởi những cơn mưa đầu, thơm mùi tro và mùn ẩm, người ta gieo rải rác, không đều, các biôp (họ cà solanées và họ bầu bí cucurbitacées), các loại cỏ khác nhau (setaria: kê, sesamum indicum, một loại hành allium, một loại viteria, ớt, khoai dioscorea), manioc dọc theo các lối đi tương lai, chuối quanh các lán trại tương lai và đặc biệt là ngô trên các mảng lớn trong các

(Chú thích) « Tâm trạng của Tinh Linh Lửa »: Nus Yàng Ồs; « cơn đói »: gloh’; « sự ngấu nghiến »: rak sà .

Lửa cháy: ồs sa , nghĩa đen: lửa ăn, và điều này áp dụng trong mọi trường hợp, ngay cả khi không nói về Tinh Linh Lửa mà là lửa nói chung thung lũng và các cao nguyên phù sa. Người ta dành các đống gốc cây cháy thành than từ rdau cho thuốc lá, loại cây khao khát than nguội.

Tùc « gieo hạt ».

Khi mưa trở nên liên tục, dai dẳng và mịn, tất cả các công việc trước đó, dù hoàn thành hay chưa, đều dừng lại và việc gieo hạt huy động toàn bộ làng. Với những cây gậy dài rmùl, đàn ông đâm vào đất ẩm với sự đều đặn đáng kinh ngạc, dừng động tác chính xác và nhịp nhàng của rmùl ngay sát các gốc cây và thân cây, việc bước qua chúng hầu như không làm chậm nhịp đi của những kỹ thuật viên thực thụ của tùc. Phụ nữ và các cô gái trẻ đi theo, đặt vào các lỗ vài hạt lúa và ngay lập tức phủ lên một lớp đất mỏng bằng cách cào đất bằng cuốc chim; việc xới nhẹ này giúp các khóm lúa tương lai tránh phải cạnh tranh không gian với các cỏ dại ngay khi mọc lên. Các lỗ cách nhau 25 cm, mỗi lỗ nhận từ năm đến bảy hạt.

Bơnggar hoặc wàng « làm hàng rào ».

Ngay khi mìr được gieo hạt, đàn ông dựng hàng rào chắc chắn bao quanh toàn bộ khu vực phát quang để ngăn các động vật ăn cỏ hoang dã và gia súc khỏi những mầm lúa non mơn mởn và hấp dẫn. Công việc này phải hoàn thành trước khi ngô bắt đầu trổ hạt (khoảng tháng Bảy), thu hút lợn rừng và đặc biệt là lợn lòi.

Ở xứ Blao, các hàng rào được xây dựng rất đáng chú ý: các thân cây cỡ vừa từ đám cháy được đặt theo toàn bộ chiều dài và càng khít càng tốt, được giữ cao đến 2 mét bởi các cọc mới cắt, buộc bằng mây, tạo nên một palăng chắc chắn.

Jì « làm cỏ ».

Trong giai đoạn sinh trưởng của lúa, phải tiến hành nhiều lần làm cỏ để chống lại sự xâm lấn của cỏ dại và sự tái sinh của rừng. Theo câu tục ngữ Mà, người đã mệt nhọc đốn hạ sẽ ít vất vả hơn khi làm cỏ, hoặc « lưỡi rìu mòn đi sẽ giữ lưỡi cuốc sắc bén ». Sau khi đốn hạ một khu rừng đã ổn định, nơi các cây chủ đạo đã trưởng thành, nhiều gốc cây không mọc lại, và chủ yếu cần dọn cỏ, vốn chậm phát triển. Đôi khi chỉ cần một lần làm cỏ tổng quát, theo sau, trước vụ thu hoạch, là một lần làm cỏ cục bộ ở những nơi cỏ có xu hướng mọc lại nhanh hơn (thung lũng, chân dốc). Thảm thực vật tự nhiên, đảm bảo sự chuyển tiếp giữa phát quang và tái tạo rừng dần dần, chỉ xuất hiện sau vụ thu hoạch đầu tiên, trong khi nó chiếm đất ngay từ vài tháng sau khi đốn hạ một khu rừng non hoặc rừng tre; khi đó cần hai lần làm cỏ hoàn chỉnh và, có thể, một lần làm cỏ chi tiết khác, để loại bỏ cỏ và các loài cây tái sinh đã bắt đầu mọc giữa các mầm từ các gốc cây còn sống: gốc của các cây bị đốn trong giai đoạn phát triển mạnh.

Việc canh tác năm thứ hai liên tiếp, vốn là thông lệ, (thậm chí có năm thứ ba nếu mìr được thiết lập trên rừng già) đòi hỏi một lần làm cỏ tổng quát trước khi gieo trồng, tiếp theo là đốt các mầm khô và rơm của vụ trước, rồi cào sạch toàn bộ bề mặt. Trong năm thứ hai này, làm cỏ trở thành công việc quan trọng nhất vì đây là « năm của cỏ », khi mìr bị cỏ xâm lấn mạnh mẽ, đặc biệt ở các thung lũng và chân dốc, đòi hỏi phải đấu tranh quyết liệt.

(Chú thích) Glar kdôl, lôngai jì « đốn hạ vất vả, làm cỏ dễ dàng ». Poh mat sùng, niôm mat kau: « Nếu lưỡi rìu của ngươi mòn, lưỡi cuốc của ngươi sẽ vẫn sắc ».

Kac « thu hoạch ».

Ngay khi hạt xuất hiện, cần bảo vệ nó, và người ta xây dựng ở những vị trí cao các lán nhẹ, dựng trên các cọc cao mảnh, nơi các người canh gác trú ngụ. Ở đây, các mạng lưới dây mây nối đến các thiết bị gây tiếng động được lắp đặt ở rìa để xua đuổi khỉ và chim. Thu hoạch bắt đầu vào cuối tháng Mười Một, khi những cơn gió mùa Đông Bắc đầu tiên thổi đến, và kéo dài suốt tháng Mười Hai. Hạt được thu hoạch bằng tay, bứt từng hạt trên cây đối với các giống thông thường, tức là phần lớn mìr, và bằng liềm đối với các giống lúa nếp có hạt quá khó tách khỏi thân.

Teh mpuh « bỏ hoang ».

Sau khi bỏ hoang các vụ mùa, đất trải qua thử thách thiết yếu, đó là mật độ và sức sống của sự tái sinh rừng, điều sẽ cho thấy tiềm năng tương lai của vùng đất bị bỏ lại.

Thảm thực vật tự nhiên hướng đến klap hoặc là c, tức là trở lại rừng rậm hoặc tiến hóa thành rừng thưa. Klap là sự thiết lập nhanh chóng của các loài cây tái sinh, đặc trưng nhất là: macaranga, tréma, mallotus, họ gừng (zingibéracées), họ đậu (légumineuses như albizzia, derris, v.v.), chuối dại (musa) dọc theo các thung lũng, xen lẫn với các mầm rừng nếu rừng bị đốn còn non và mìr không vượt quá hai năm. Trong trường hợp khai thác lâu hơn (hiếm) hoặc phát quang rừng già, các loài cây tái sinh phát triển nhanh chiếm đất trước, thường vài năm trước khi rừng thứ sinh dạng bụi (schima, họ dẻ, nguyệt quế, sim, v.v.) thiết lập. Trong cả hai trường hợp, các thung lũng và chân dốc luôn được che phủ nhanh hơn, và mây, cọ, dây leo, và cây gai lấp kín mọi khoảng trống, khiến việc đi lại trở nên bất khả thi ngay từ mùa mưa sau vụ thu hoạch. Nhưng nếu xu hướng tái sinh là thưa thớt (là c), việc quay lại cùng vị trí bị đe dọa ít nhất trong vài chu kỳ. Đồng cỏ imperata xuất hiện sau các vụ thu hoạch, ít nhiều xen lẫn với các bụi thuộc họ sim (melastoma, rhodomyrtus, memecylon, v.v.), khi chúng nối liền, ngăn chặn các đám cháy cỏ, thúc đẩy sự thiết lập dần dần của Dipterocarpus obtusifolius và chậm hơn là các loài cây bụi rừng (schima, họ dẻ, sim, v.v.).

Sự thoái hóa này đặc trưng cho các đỉnh đồi và hiện tại chưa lan rộng, trong khu vực nghiên cù, đến các sườn, thung lũng, và cao nguyên trung gian.

Do đó, hai kết quả có thể của canh tác đốt rừng này là: hoặc xuất hiện một tầng dưới dày đặc và tầng thấp khép kín, thúc đẩy sự trở lại của rừng bụi rậm, hoặc sự biến mất hoàn toàn của tầng dưới cây bụi và sự mở rộng của lớp cỏ dưới một rừng thưa bị ngắt quãng bởi các đồng cỏ hoặc xen kẽ với các cụm cây dày đặc hơn.

Xứ Mà phía Tây.

Vượt qua các khối đá granite không người ở, bao quanh cao nguyên Blao ở phía Bắc và Tây Bắc, chỉ bị xâm phạm ở các sườn thấp nhất bởi các vụ phát quang, là hai vùng đất liền kề, thường xen lẫn nhưng luôn được phân định rõ ràng: vùng rlau xanh đậm và vùng sar sáng màu hơn.

Che phủ các dãy núi lớn dần tàn lụi ở bờ trái của sông, rlau vẫn còn nguyên vẹn trên những diện tích đáng kể; nó chỉ bị gặm nhấm ở một số khối núi dù có độ cao thấp nhưng gần như hoang vắng. Gồm một rừng già rậm rạp thường xanh với các tán cây chủ đạo tách biệt rõ ràng, nó nổi bật so với sar, vốn là một rừng tre thường đồng nhất, chỉ xen lẫn với vài cây nhỏ rải rác. Các ranh giới ở đây rõ ràng và không có vùng chuyển tiếp. Ở các khu vực có người ở, sar chiếm ù thế ở các thung lũng và các nhánh thung lũng phụ, để lại một số bờ sông, dốc đứng hoặc nổi bật, cho rừng già, rồi đến các sườn đá phiến cho đến ranh giới của các đỉnh cao bằng đất đỏ bazan.

Các đỉnh này bị xâm phạm ít nhiều tùy thuộc vào mật độ chiếm dụng đất nhưng luôn từ dưới lên, tiếp nối ở phần cao nhất của các sườn đá phiến và cuối cùng. Sar này, rừng tre xen lẫn các loài cây tái sinh (tréma, mallotus, macaranga, họ gừng, chuối), phức tạp bởi dây leo và mây, ở đây là một đất để hoang thực sự của mìr. Ngay từ khi đốn hạ, nó bắt đầu mọc lại, rồi cản trở sự phát triển của cây trồng; sau vụ thu hoạch, nó nhanh chóng chiếm lại đất, che phủ hoàn toàn ngay từ mùa mưa tiếp theo.

Nếu độ cao của đất canh tác (từ 100 đến 700 m) là trung bình hoặc thấp, các sườn dốc ngược lại rất nghiêng và các thung lũng sâu. Tuy nhiên, nguy cơ xói mòn được hạn chế bởi sức sống mạnh mẽ của sự tái sinh rừng, bởi thời gian đất trống ngắn (1 tháng) giữa đốt và xuất hiện cây trồng, và bởi diện tích phát quang nhỏ lẻ, vì mìr ở đây thường mang tính gia đình và biệt lập hơn là cả làng. Trái ngược với cao nguyên thượng nguồn, các khu vực phát quang là lãnh thổ của các dòng họ lớn đã lập liên minh với các Tinh Linh của vùng đất, gọi là Krong. Liên minh này, được cụ thể hóa bởi các viên đá thần (lu’ddeelc) tìm thấy trong một khu rừng thiêng và đặt tại bàn thờ gia đình Nao, khiến Krong tham gia vào đời sống của dòng họ, trở thành Nao kuang, tức dòng họ lớn, và do đó chịu trách nhiệm về vùng đất xung quanh Krong mà họ liên minh.

Các gia đình lớn này cưới hỏi con trưởng với nhau và, theo dòng phụ hệ, giữ nguyên vẹn tài sản của họ, được trưởng dòng họ quản lý mà không phải là chủ sở hù duy nhất.

Làng là nơi định cư trên cùng một vùng đất của một hoặc vài dòng họ lớn, những người điều hành toàn bộ đời sống làng và của một số gia đình Nao kơn (dòng họ nhỏ) sống trong sự phụ thuộc của họ. Rất rộng rãi, đặc biệt trong vòng cung lớn của sông, người Cau Mà không cần phải đánh dấu ranh giới đất đai của họ. Các đường địa hình lớn dễ thấy trên thực địa làm ranh giới cho các làng, và nhiều làng được ngăn cách bởi các khối rừng còn nguyên sơ và không có chủ sở hù xác định.

Kờp hoặc rwăng bri « thỏa thuận với rừng ».

Vào đầu một chu kỳ nông nghiệp mới, các gia đình không sở hù đất yêu cầu một lô đất từ các chủ đất, trưởng các dòng họ lớn. Trong cùng một làng, do mối quan hệ họ hàng rất chặt chẽ, không có lệ phí nào được yêu cầu hay cung cấp; chủ đất ở đây chỉ đơn giản là một thủ lĩnh truyền thống, và điều này làm tăng uy tín và danh tiếng của họ, các gia đình được họ cung cấp đất, cũng như những gia đình họ bảo vệ trong các vấn đề nghiêm trọng, tạo thành nhóm thân cận của họ.

Theo thói quen, những người di cư từ cao nguyên thường hợp tác với nhiều gia đình để tìm một lô đất để đốn hạ cùng lúc. Nhưng thường ở phía Tây và luôn ở phía Tây Bắc ở xứ cơp, mỗi gia đình tìm kiếm mảnh rừng riêng của mình, các gia đình quan trọng thậm chí thăm nhiều khu vực ở các vị trí cách xa nhau. ù tiên là « thỏa thuận » với một góc rừng đã cao, một đất để hoang trưởng thành nơi tre ngã thành vòm che phủ đất được làm tơi bởi các thân tre chết mục tại chỗ. Nếu vài cây cỡ trung xen vào thì càng tốt! Ở đây cũng vậy, người ta thích tốn công đốn hạ hơn là làm cỏ. Khi thỏa thuận được kết thúc theo nghi lễ và không có điều cấm kỵ nào cản trở công việc, việc phát quang có thể bắt đầu.

Mùs, kơl « đốn hạ ».

Trong khi ở vùng Blao, đàn ông trong làng tụ họp để cùng đốn hạ rừng, ở đây mỗi người đốn mìr của mình, riêng lẻ. Mỗi gia đình đến mùi với đầy đủ thành viên, phụ nữ mang khung dệt cuộn trên gùi, trẻ em tập tành lần đầu và nhanh chóng mệt mỏi, chuyển sang hái lượm trong tầng dưới. Rõ ràng có nhiều việc dọn dẹp nhỏ (mùi) hơn là đốn hạ lớn (kơl), nhưng các bụi cây lại dày đặc hơn nhiều và mây gai nhiều hơn nhiều so với các bụi rừng trên cao nguyên.

Chù soh « đốt lửa ».

Trừ khi bị trì hoãn bởi các điều cấm kỵ nghi lễ, khiến các cơn mưa đầu tiên làm ẩm khu vực đốn hạ, làm giảm « cơn đói » của lửa, đống thực vật khô, chủ yếu là tre, vốn là mồi ngon, bị ngấu nghiến nhanh chóng và gần như hoàn toàn. Việc đốt chi tiết (chù puih) ở đây là tùy chọn và trong mọi trường hợp được thực hiện khá qua loa. Không có chuyện như ở Blao là chuẩn bị một mặt đất sạch và gọn gàng. Hơn nữa, thường phải vội vàng gieo trồng các cây phụ trước khi gốc tre mọc lại.

Các cây trồng này giống như trên cao nguyên, với thêm các cây dành cho dệt (bông, chàm, nghệ, và các chất nhuộm khác). Người Mà Huang sống ven sông thích trồng các hàng dứa quanh lán mìr của họ, và các thợ săn (đặc biệt là người Cop và Mà Huang) có các củ gôn đào từ mìr cũ để trồng trong khu phát quang mới, nhằm luôn có sẵn các cây ma thuật để hỗ trợ các cuộc săn bắn đầy bất định của họ.

Tùc « gieo hạt ».

Việc gieo hạt diễn ra giống như ở xứ thượng nguồn, nhưng trung bình sớm hơn hai tuần. Không hiếm khi, vào đầu tháng Năm, khi leo lên các sườn dốc hướng đến cao nguyên Blao, người ta rời các thung lũng nơi mìr đã xanh mướt với ngô và lúa non, để gặp người Cau Tô vẫn còn bận rộn với việc gieo hạt, thậm chí là các công việc đốt cuối cùng. Các lỗ ở đây cách nhau khoảng 30 cm, chỉ nhận bốn đến năm hạt, và đôi khi ít hơn trên đất phù sa, nơi khoảng cách có thể đạt 33 đến 35 cm.

Ơm mìr « định cư tại mìr ».

Theo truyền thống độc lập hơn người Cau Tô, người Mà phía Tây và đặc biệt phía Tây Bắc tận dụng các công việc bận rộn này để rời làng ngay khi một lán được xây trên khu phát quang mới. Đây không còn là nơi trú mưa, nghỉ trưa, hay vài đêm canh gác khi hạt bị đe dọa, mà là những bản sao thu nhỏ thực sự của các ngôi nhà dài đa gia đình trong làng. Có cảm giác gia đình đã định cư ổn định và lâu dài, dệt vải, rèn sắt, ngủ với các hũ và chiêng, sống nhiều ở mìr hơn là ở làng, vốn gần như bị bỏ rơi cho đến cuối vụ thu hoạch.

Wdang « hàng rào ».

So với các hàng rào chắc chắn trên cao nguyên, hàng rào ở đây có vẻ mong manh, dù vật liệu để xây dựng rất dồi dào trong rừng tre lân cận mìr. Ở các làng thợ săn, hàng rào thậm chí được coi là không cần thiết, và người ta tin tưởng hơn vào vũ khí, bẫy, và các bùa gôn để xua đuổi các loài gây hại từ chim nhỏ rac đến voi. Được bẫy khéo léo, mìr có thể bị tàn phá ở rìa nhưng thú săn được bù đắp cho tổn thất này.

Jì « làm cỏ ».

Nếu trên đất đá phiến cơp, lúa « cảm thấy thoải mái » (nram koe), thì cỏ và sự tái sinh rừng cũng vậy, và giai đoạn sinh trưởng của lúa là một cuộc chiến liên tục của con người chống lại thảm thực vật xâm lấn. Cuộc chiến này đòi hỏi hai đến ba lần làm cỏ hoàn chỉnh và nhiều lần dọn dẹp cục bộ ở các thung lũng, cao nguyên, chân dốc, và đất phù sa. Ngay khi hoàn thành một lần làm cỏ, người ta có thể bắt đầu lại ở đầu kia của mìr. Thậm chí, thu hoạch thường diễn ra giữa các mầm tre dai dẳng. Chính viễn cảnh làm cỏ đã hạn chế diện tích phát quang ở các vùng này, hơn là việc đốn hạ và đặc biệt là nhịp độ tái tạo đất để hoang.

Kac hoặc wac « thu hoạch ».

Phần lớn vụ thu hoạch bắt đầu sớm hơn khoảng một tháng so với trên cao nguyên và không hiếm khi hoàn thành vào đầu tháng Mười Hai. Giai đoạn nối vụ ở đây ít khó khăn hơn nhờ một giống lúa sớm krơng, cù tinh của các thung lũng, được thu hoạch từ cuối tháng Chín hoặc đầu tháng Mười, tức là chỉ một tháng rưỡi sau vụ ngô cuối cùng.

Ở đây không có chuyện sử dụng lại cùng một vị trí trong hai năm liên tiếp, vì có nhiều đất và sự tái sinh mạnh mẽ của sar đòi hỏi quá nhiều công sức cho một kết quả kém, năm thứ hai, theo tất cả mọi người, rất đáng thất vọng. Do đó, mìr được bỏ hoang sau vụ thu hoạch duy nhất này, và rơm không kịp mục trước khi bị nhấn chìm bởi dòng tre tái sinh. Mỗi năm có một khu phát quang mới.

Năng suất và Sản lượng

Khi một người Mà nói về vụ mùa của mình: « Tôi thu được 60, 80 hoặc 100 », ý là số gùi thu hoạch được từ một lần gieo. Điều mà người nông dân của chúng ta quan tâm là năng suất của hạt giống, và chúng ta sẽ phải tính toán như họ. Tuy nhiên, dù khái niệm diện tích không được họ xem xét, nó luôn ngầm hiểu, vì diện tích đất chịu vụ mùa là giới hạn của nỗ lực của họ và đồng thời được điều kiện hóa về lâu dài bởi tổng diện tích đất canh tác có sẵn.

Chúng ta sẽ xem xét cả năng suất, cơ sở của việc tính toán vụ mùa tại chỗ, và sản lượng tính trên hecta, chỉ hù ích và có thể so sánh phổ quát.

Ngay lập tức, một sự khác biệt lớn xuất hiện giữa xứ thượng nguồn với năng suất khiêm tốn nhưng sản lượng rất tốt khi tính trên hecta, và xứ hạ nguồn với năng suất thuận lợi, đôi khi đáng kinh ngạc, nhưng sản lượng bình thường hơn khi cũng tính trên hecta. Người Cau Mà phía Tây thường nói khi nhìn thấy một mìr thượng nguồn mà họ đi qua: « Lúa này đẹp thật, nhưng đẹp cho nơi đây, cho người Cau Tô; ở chỗ chúng tôi, nếu nó đã trổ hạt ở độ cao này, chúng tôi sẽ không có vụ mùa, vì để bông dài và hạt nặng, thân cây phải cao thêm một khuỷu tay ngay từ khi ra hoa ». Vì thế, người hạ nguồn gieo các lỗ hạt cách xa hơn trong tùc và đặt ít hạt hơn: các cây khỏe hơn đâm chồi mạnh hơn và nhanh chóng nối liền nhau dù khoảng cách được tăng thêm ở đất phù sa. Trên đất đá phiến, hơn cả trên đất bazan, sự dư thừa tương đối của nitơ và axit photphoric, so với các chất kiềm kali và khác, có xu hướng làm cây thân và lá phát triển quá mức, gây hại cho hạt, đến mức với vụ mùa tương đương, các cây lúa ở xứ cơp phải đẹp và đầy đặn hơn so với vùng xung quanh Blao.

(Chú thích 1) Cùng nhận xét đối với thảm thực vật tự nhiên: trên đá phiến, tốc độ tăng trưởng nhanh hơn và chiều cao lớn hơn — cây có đường kính tương đương — so với trên bazan của cao nguyên.

(Chú thích 2) Có thể gieo lại nếu vụ gieo thất bại ở Blao, nhưng ở xứ cơp, điều này là bất khả thi: bề mặt mìr, thường rất dốc, không được lúa non thất bại che phủ, bị rửa trôi bề mặt, tro bị cuốn đi, và chỉ có đất để hoang tre rất mạnh mẽ phát triển.

Trên đất đá phiến, sự thành công của mìr phụ thuộc, hơn bất cứ nơi đâu, vào các yếu tố khí hậu. Những loại đất này, không có dự trữ sâu, cung cấp cho cây trồng, khi còn mới, một bề mặt giàu mùn và kết cấu lý tưởng, rất thuận lợi cho việc bén rễ, nhưng chỉ trong một thời gian ngắn, khiến người nông dân phải nắm bắt thời điểm thích hợp. Nếu lửa cháy không tốt và các cơn mưa đầu tiên không đều, tro không hòa vào đất, khiến đất vẫn « sống » (tiôh ris). Vì phải gieo ngay từ những cơn mưa đầu, trước khi sườn dốc bị xói mòn và đất để hoang tái sinh, bất kỳ sự gián đoạn kéo dài nào của các cơn mưa đầu tiên đều đe dọa sự nảy mầm. Lúa đến độ chín trước khi mùa mưa kết thúc có nguy cơ đổ ngã, thậm chí thối rữa, nếu các cơn bão cuối năm quá mạnh và làm gãy các thân cây vốn dễ tổn thương hơn khi mang bông nặng.

Ngược lại, nếu các điều kiện thuận lợi, và mọi thứ đều như nhau, lúa trên đồng ở xứ hạ nguồn đẹp hơn trên cao nguyên, vụ mùa đẹp hơn và năng suất vượt trội, dù sản lượng trung bình thường giống nhau, do mật độ gieo hạt thấp hơn ở cơp và các thung lũng thấp.

Người Cau Tô thượng nguồn cũng trải qua, dù ở mức độ thấp hơn, các sản lượng không đều, thường ngay trên cùng một mìr, vì các chênh lệch có thể đáng kể giữa vụ mùa năm đầu (mdrih) và năm thứ hai (mpuh).

Bảng Năng suất và Sản lượng

LÚA

Hạt sạch không có cuống hoa (trục của cụm hoa)

| | XỨ THƯỢNG NGUỒN | XỨ HẠ NGUỒN |

| | Cao nguyên Blao chủ yếu là bazan: 700 m – 900 m | Ddang: bazan 500 m – 700 m | Cơp: đá phiến 100 m – 500 m; Đồng bằng và cao nguyên phù sa |

| Hạt giống trên hecta (1 gùi ≈ 30 kg) | 40 kg | 20 kg | 16 kg |

| Năng suất trung bình: số gùi thu hoạch từ 1 gùi gieo | 40 | 80 | 100 |

| Sản lượng trung bình trên hecta = lượng thu hoạch trên 1 hecta | 1,6 tấn | 1,6 tấn | 1,6 tấn |

| Giới hạn năng suất gùi (trừ trường hợp đặc biệt) | 20 – 60 | 30 – 150 | 60 – 220 |

| Giới hạn sản lượng trên hecta (trừ trường hợp đặc biệt) | 0,8 tấn – 2,4 tấn | 0,6 tấn – 3 tấn | 1 tấn – 3,5 tấn |

Ngô được trồng riêng trên các mảng đồng nhất, nhưng tất cả các cây trồng khác được trộn lẫn với lúa, và đất cung cấp, ngoài lúa, một lượng nhỏ các loại kê, lúa miến, họ cà, họ bầu bí, khoai, thuốc lá, manioc và, ở xứ hạ nguồn, bông.

1 hecta chỉ tương ứng với khoảng 3/4 hecta hoàn toàn trồng lúa và trên đất phù sa chỉ từ 2/3 đến 3/4 hecta.

– Xứ thượng nguồn: Sản lượng thường gần trung bình.

– Xứ hạ nguồn (Ddang): Sản lượng thường gần các trường hợp giới hạn.

– Xứ hạ nguồn (Cơp và phù sa): Sản lượng đều hơn so với trên sườn đá phiến. Năng suất tuyệt vời nhưng với giá là khoảng cách lớn giữa các cây.

Trong trường hợp canh tác trên khu phát quang rừng bụi trưởng thành trên ba mươi năm, vụ đốt đầu tiên không làm cháy các cành lớn và lửa không « tiêu hóa » tốt, than thường quá lớn để phân hủy thành tro và hòa vào đất hiệu quả. Trong vụ đốt thứ hai của mpuh, tro này phân hủy và thấm vào đất cùng các cơn mưa đầu, các dự trữ mùn tích lũy qua nhiều năm rất lớn và vẫn còn sẵn cho năm thứ hai, dù thường không đủ cho năm thứ ba. Do đó, năm thứ hai có thể năng suất trên mìr rừng bụi lớn, nhưng thấp hơn trên mìr rừng bụi non, khi dự trữ đất ít hơn và phần lớn bị sử dụng trong vụ đầu.

Hy vọng về một vụ mùa tốt không chỉ dựa trên tuổi của rừng bị đốn, mà còn trên mật độ và thành phần thực vật của nó. Hơn nữa, việc phát quang rừng còn nguyên sơ hiếm khi là một lựa chọn tốt. Nó chỉ được thực hiện ngoại lệ ở người Cau Mà, tất cả đều ổn định và quay lại các mìr trước sau khi lớp che phủ rừng được tái tạo đủ. Tuy nhiên, một số diện tích nhỏ của rlau được phát quang lẻ tẻ khi mở rộng các lô cũ bằng cách đẩy lùi ranh giới và đặc biệt là gặm nhấm các phần nhô ra của rlau còn lại trong sar từ các chu kỳ trước. Việc đốn hạ khi đó rất dài và khu vực đốn hạ, dù dày ấn tượng nhưng rỗng bên trong, có nguy cơ không khô khi mưa đầu đến.

Lửa, chỉ liếm qua các thân cây khổng lồ và cành lớn, để lại sau khi cháy không đều một mặt đất rất lộn xộn, tro thô và phân bố không đều. Thường khi đó, lúa, gieo quá muộn trong điều kiện xấu, cho năng suất rất thấp và đôi khi không ra hạt. Tuy nhiên, mìr mới này là đất lý tưởng cho ngô và thuốc lá, được trồng trên các mảnh đất được dọn giữa các gốc cây có rễ phụ rõ rệt, thường vẫn được bao quanh bởi giàn giáo dùng để đốn chúng ở độ cao ba hoặc bốn mét; nó sẽ được sử dụng trong tương lai và cho vụ mùa tốt sau khi phần lớn các thân cây lớn phân hủy dưới lớp bụi tái sinh. Sau khi bỏ hoang một khu phát quang ban đầu, cỏ, hầu như không mọc trong thời gian mìr, xâm chiếm các khu vực thoáng nhưng nhanh chóng bị cạnh tranh bởi một loạt cây leo và dây quấn dày đặc bất thường, phủ kín hoàn toàn các xác rừng lớn nằm ngổn ngang.

Các yếu tố xã hội ảnh hưởng đến sản lượng

Bài Yalyau, sau khi giới thiệu xứ Mà với Mẹ-Tinh Linh-Lúa một cách hùng hồn và khăng khăng mời bà ở lại, đảm bảo rằng một nghi lễ sẽ được tổ chức cho bà. Là hiện thân của Ndu, bà có quyền được nhận các lễ vật mà con người sẽ thực hiện để tôn vinh, cảm tạ, và đảm bảo sự hào phóng của bà, đồng thời sử dụng bà như trung gian giữa Trái Đất và các Thần Linh, người luôn giao tiếp với Con Người.

« …Ta muốn tôn vinh ngươi với bia gạo rônơm

Ngươi, Mẹ Lúa, và các Tinh Linh hộ tống

Ta muốn làm ngươi no thỏa với gan gà

Ndu và các Tinh Linh sẽ ăn cùng ngươi

Một đống thịt gia cầm

Thịt trâu đầy bảy chiêng… »

Vậy mìr vừa là một kỹ thuật nông nghiệp vừa là một nghi lễ thờ cúng một vị thần, với tất cả các hệ quả tôn giáo và xã hội từ đó.

Một lịch nghi lễ tỉ mỉ, được tuân thủ nghiêm ngặt, chia mỗi chu kỳ nông nghiệp thành các giai đoạn tương ứng với các giai đoạn phát triển của lúa. Mỗi giai đoạn được đánh dấu bằng một nghi lễ tôn giáo và một lễ hiến tế, cây lúa phải nhận đủ máu (sir mhà m) để phát triển tốt và cảm tạ Ndu bằng vẻ đẹp của nó.

Mỗi nghi lễ tương ứng với một lần dừng các hoạt động canh tác, ngay cả trong các giai đoạn khẩn cấp. Những sự chậm trễ này không nghiêm trọng nếu chỉ bao gồm các ngày lễ, nhưng để lễ hiến tế được chấp nhận, không được có bất kỳ điều cấm kỵ nào đè nặng lên làng. Trong bảy ngày trước ngày hiến tế, không được có người chết, bệnh nặng hoặc bệnh truyền nhiễm gây ra cấm kỵ chung (weer), cũng không được có cấm kỵ riêng của gia đình chủ đất nơi mìr được thiết lập, và đặc biệt không được có vấn đề nghiêm trọng bị phong tục trừng phạt bằng weer tập thể kéo dài nhiều lần bảy ngày (ngoại tình, loạn luân, giết người, phù thủy, v.v.). Ngoài ra, còn có các cấm kỵ gia đình: sinh nở, tang lễ, thăm viếng thầy cúng, giải quyết các vấn đề gia đình, v.v. Tất cả các weer nghi lễ và liên tục này còn phức tạp bởi các ràng buộc (ôbany, kol), mang tính mê tín hơn là tôn giáo, thay đổi từ thung lũng này sang thung lũng khác, nếu không muốn nói là từ làng này sang làng khác: giấc mơ hoặc gặp gỡ xấu (yô’k), không tuân thủ một số quy tắc ăn uống của chủ đất, điềm báo, đào bùa gôn (cho một chuyến săn hoặc khác), v.v. Ngoài những bất định của thiên nhiên vốn đã thất thường, con người còn thêm vào nhiều phức tạp. Không nên coi đây là cái cớ để lười biếng, vì không thể tưởng tượng được việc để mất một vụ mùa đẹp bị bỏ mặc cho lợn lòi, chim, và khỉ, vụ mùa mà người ta đã làm việc suốt cả năm, như tôi đã thấy ở B. Phii Ddang, ví dụ, vào tháng Mười Hai năm 1956, vì một người được kính trọng và thuộc dòng họ cao quý đã chết bất ngờ và không đúng lúc, ngay trước khi bắt đầu thu hoạch.

(Chú thích 1) Một số gặp gỡ tại mìr là điềm xấu ở khắp xứ, đặc biệt:

— Gặp một con vượn cáo, tổ tiên của con người (bỏ lô đất). Vượn cáo được nhắc đến: dơ gleh là Nycticebus pygmaeus;

— Gặp xác một con trăn cũng dẫn đến bỏ lô đất (trăn là sinh vật ma quỷ đầu tiên được K’Bơng mang đến Trái Đất).

(Chú thích 2) Trong trường hợp trên, tôi hỏi một người mẹ gia đình rằng con cái bà sẽ ăn gì năm tới khi bà để lãng phí hạt đẹp như vậy. Bà trả lời đại ý: « Thà mất nó còn hơn để con tôi ăn. Nếu chúng ăn, sẽ không may mắn và chúng sẽ chết theo cách khác: có quá nhiều cách để chết. Ngươi nghĩ ta không đau lòng khi thấy hạt đẹp thế này sao! Ngươi chỉ đi ngang qua và điều đó khiến ngươi bực bội, nhưng ta đã làm cỏ cho lúa này! Ta đã đổ mồ hôi để nó trưởng thành ».

(Chú thích 3) Các hoạt động này, dù không phải là đối tượng của một nghi lễ như canh tác lúa, có các cấm kỵ riêng và một số cấm kỵ (kol, ôbany) liên quan đến mìr.

Ví dụ: không dệt vải nếu đã bắt đầu thu hoạch (không chạm cùng lúc vào hạt lúa và sợi bông) và ngược lại. Một số hoạt động không tương thích với canh tác lúa (bất kỳ hoạt động nào đòi hỏi sử dụng bùa gôn). Sự không tương thích kéo dài trong bảy ngày, ngày thứ tám là ngày tốt (le’) để bắt đầu mọi việc.

Đó là « chiếc gùi hẹp và dài đầy đất ma quỷ » mà người Cau Mà nhận được như di sản khi thế giới hình thành và họ phải thích nghi tốt nhất có thể. Chúng ta không ở xứ lười biếng, mà là xứ của những công việc không liên tục và đôi khi khó hiểu. Bước vào một làng vào ban ngày: thường chỉ có vài người già hoặc các bà mẹ với trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ. Canh tác, săn bắn, đánh cá, hái lượm, thủ công, chiếm hết dân số trưởng thành; ngay cả trẻ em và người già cũng cố gắng hù ích bằng cách chăn trâu hoặc đan quai gùi. Sự nhàn rỗi ở đây là dấu hiệu của bệnh tật hoặc lễ hội, và lễ hội cũng có các hoạt động thẩm mỹ riêng: trang trí nghi lễ, âm nhạc, trang phục, nấu nướng và làm đồ uống, chưa kể những chuyến đi dài để mời các xóm « láng giềng » rải rác trên diện tích rộng và được nối bằng các lối mòn thường khó đi, luôn sơ sài.

Dù chấp nhận gánh nặng của chiếc gùi ma quỷ này, người nông dân Mà cố tìm cách đối phó để thỏa mãn cơn đói, thường xuyên hoàn thành vụ mùa mà không trốn tránh phong tục. Càng nhiều cấm kỵ nghiêm ngặt, các làng càng chia thành các xóm nhỏ. Ở phía Tây Bắc, nơi các hoạt động thủ công phức tạp hơn làm gia tăng các cản trở và các vấn đề dơs (nợ, thù hận, chiến tranh, phù thủy) rất phức tạp, người Cơp, Mà Huang, và Bôlơ thường bỏ mìr nếu không phân tán thành các khu phát quang gia đình, tránh các ràng buộc của cộng đồng lớn. Trong trường hợp nối vụ khó khăn, sự phân tán của các làng giúp giải quyết nhiều vấn đề bằng cách phân bổ rủi ro. Mỗi gia đình có họ hàng hoặc đồng minh ở một xóm không phải chịu cùng weer. Việc cho mượn hạt là điều ít ai từ chối, là một thực hành được chấp nhận; việc cho mượn hoặc trao đổi lúa (pôl) gần như là nghĩa vụ giữa những người hàng xóm tốt. Mọi người biết các mìr tốt trong năm và chủ nhân may mắn của chúng. Không ai giấu vụ mùa hay đánh giá thấp nó; nó được đếm bằng gùi và việc không công khai sẽ là xúc phạm Ndu. Với mỗi lượng thu hoạch tương ứng một con vật để hiến tế; cho lễ hội lớn cuối chu kỳ nông nghiệp, từ 100 gùi năng suất trở lên, vựa lúa phải được xức máu trâu với tất cả các lễ hội nổi tiếng đi kèm.

Phụ thuộc chặt chẽ vào điều kiện khí hậu, mìr cũng bị ràng buộc nghiêm ngặt bởi nghi lễ của người Cau Mà; nó chịu ảnh hưởng từ các giai đoạn của đời sống và tín ngưỡng của con người. Kết quả là các năng suất được gọi là ngoại lệ sẽ phổ biến hơn nếu một mùa mưa đều đặn, các cơn mưa phân bố tốt, đi kèm với một kỹ thuật nông nghiệp thực tiễn và hiệu quả. Một kỹ thuật khách quan, bằng cách thúc đẩy con người hoàn thành công việc đúng thời điểm, sẽ bù đắp một phần các rủi ro tự nhiên và, trong những năm không thuận lợi, hạn chế hậu quả của thời tiết xấu.

Cả ở phía Tây lẫn phía Đông, hạ nguồn lẫn thượng nguồn, trên đất đá phiến và đất bazan, dường như tồn tại một sự cân bằng nhất định giữa vốn rừng có thể tiêu thụ và số lượng người tiêu thụ khi xứ Mà tiếp xúc với thế giới hiện đại. Mỗi cá nhân được đảm bảo có thể « ăn » nửa hecta rừng mỗi năm. Điều này tương đương với tám hecta sẵn có cho họ vì chu kỳ trung bình kết thúc sau mười sáu năm, khi mìr di chuyển hàng năm. Khi mìr chỉ di chuyển hai năm một lần, đất phải nghỉ gấp đôi thời gian, điều này cũng tương đương. Một làng 100 dân do đó cần 800 hecta đất canh tác được bằng mìr để thỏa mãn cơn đói, tức là một lãnh thổ tổng cộng từ 1.000 đến 1.500 hecta, nếu tính đến đất bị chiếm bởi rừng không thể ăn, vùng đất thiêng, và các nơi bất lợi cho mìr (đầm lầy, đá, v.v.). Sự ngấu nghiến này vẫn có thể được thỏa mãn lâu dài với mức tăng dân số thấp, duy trì tỷ lệ tử vong trẻ em và tuổi thọ trung bình của người lớn, tất cả đều không tương thích với các khái niệm hiện đại về vệ sinh.

Sự xuất hiện tương đối gần đây của người Pháp đã dẫn đến việc mở đường Sài Gòn-Đà Lạt vào năm 1932 qua toàn bộ lãnh thổ Mà, các trục phụ, thiết lập các trung tâm đô thị và một nền nông nghiệp cố định kiểu đồn điền. Đây là sự xâm nhập của kỹ thuật phương Tây thế kỷ 20 vào thế giới truyền thống này với tất cả các xáo trộn mà nó mang lại và sẽ mang lại.

Tuy nhiên, không nên vội vàng bỏ qua các giai đoạn, cần lù ý rằng phần lớn đất mìr về mặt địa hình không thể chịu được canh tác cố định, và hơn nữa, tất cả các canh tác cố định này không phải lúc nào cũng thành công về mặt kỹ thuật hoặc kinh tế.

Về mặt kỹ thuật, người ta biết sự thay đổi cấu trúc chết người mà các đất nhiệt đới có thể chịu sau khi lớp che phủ rừng biến mất vĩnh viễn, và theo nghĩa này, các ví dụ mà người Cau Mà thấy trước mắt thường thuyết phục khi họ thấy đồng cỏ imperata thay thế rừng cũ sau hoặc thậm chí trong quá trình khai thác các đồn điền. Về mặt kinh tế, các đồn điền kiểu Âu, khi được quản lý tốt, tạo ra các vụ mùa rực rỡ, nhưng giảm giá trị qua từng năm và cuối cùng trở nên ít sinh lời, trong khi giá gạo tăng liên tục. Lúa là cây lương thực cơ bản và việc canh tác nó nuôi sống cộng đồng bất kể giá gạo; trong tình hình hiện tại, không thể nói điều tương tự về các cây trồng khác, dù được quản lý tốt đến đâu.

Chúng ta đã thấy rằng thực hành mìr cũng có các khía cạnh kỹ thuật và do đó các vấn đề của nó, phức tạp bởi các yếu tố xã hội và tôn giáo. Tuy nhiên, nó đã duy trì đến ngày nay dân tộc nhỏ bé này, những người, không như nhiều dân tộc khác, đã không biến lãnh thổ của mình thành sa mạc và đã giữ được một sự cân bằng nhất định giữa con người và rừng.

Sự cân bằng này, nút thắt thực sự của kỹ thuật mìr, chỉ có thể được các thế hệ tương lai duy trì bằng cách giữ nguyên mức dân số hoặc mở rộng vùng phát quang. Tuy nhiên, các làng đầy trẻ em và việc đẩy lùi ranh giới của rừng lớn rlau để mở rộng vùng đất canh tác sar sẽ phá hủy một sự cân bằng khác cũng quan trọng không kém đối với xứ sở: sự cân bằng giữa đất nông nghiệp và rừng, vốn đến nay vẫn được đảm bảo tốt trong phần lớn trường hợp. Hiện tại, các khu rừng lớn chiếm các vị trí địa lý được định sẵn, nơi trí tuệ con người nên giữ chúng. Không được quên rằng vùng rừng già rậm rạp giảm đi mỗi khi bị xâm phạm, bất kể sự tái sinh rừng mạnh mẽ đến đâu, vì, dù có vẻ phì nhiêu, thảm thực vật thứ sinh không còn cùng thành phần thực vật như rừng nguyên sinh mà nó thay thế.

Dù thế nào, việc mở rộng sar chắc chắn sẽ bị giới hạn, các đất thuận lợi nhất đã phần lớn nằm trong các vùng đất canh tác hiện tại. Bất kỳ mở rộng nào của các vùng đất này chỉ có thể thực hiện trên các đất xấu hơn, và sản lượng, hiện rất đáng kể (thường tốt hơn so với các ruộng lúa tưới ở các vùng khác của Nam Việt Nam), chắc chắn sẽ giảm.

Ngay trong vùng phát quang, bất kỳ sự rút ngắn chu kỳ đất để hoang nào cũng sẽ dẫn đến sự thưa thớt dần của nó và, song song, sự cạn kiệt đất, có thể dẫn đến kiệt quệ sau vài chu kỳ quá ngắn.

Để mìr được thực hiện như mô tả trong các trang này, chu kỳ canh tác phải bắt đầu với tầng dưới mạnh mẽ và rậm rạp, và kết thúc bằng sự ra đi của các mầm tái sinh dày đặc, rối rắm, của rừng luôn tái sinh. Mỗi năm, những câu thơ đầu tiên của bài cầu nguyện nghi lễ, ca ngợi việc đưa hạt cuối cùng vào kho, phải được xác nhận:

« Lúa mọc lên từ rừng bị đốn và đốt,

Lúa trở lại với bụi rậm dày đặc… »

(Chú thích) Giá so sánh: gạo, trà, cà phê ở Blao.

1950: 1 kg trà = 35 kg gạo; 1 kg cà phê = 25 kg gạo;

1958: 1 kg trà = 8 kg gạo; 1 kg cà phê = 20 kg gạo;

1962: 1 kg trà = 7 kg gạo; 1 kg cà phê = 10 kg gạo.

KẾ HOẠCH LÃNH THỔ ɃON NAU SRII

Chu kỳ hoàn chỉnh của mìr và đất để hoang rừng (Xem hình XVII và XVIII).

Địa điểm: ƀon Nau Srii « làng của đầm lầy Srii ». Cao nguyên Blao. Thung lũng thượng nguồn của sông Dà Rơnga (nhánh chính bờ trái của sông Dà Dơng).

Bình luận địa lý:

Mốc 775 đánh dấu rìa đông nam của cao nguyên. Rìa này, với các đường nét phức tạp bởi dòng chảy mạnh, tạo ra các dải cao nguyên hơn là một bề mặt phẳng rộng lớn, nhưng từ xa, với độ cao đồng đều, tất cả các dải đồi rộng (dor) này hợp lại trong một viễn cảnh phẳng. Không có suối phun trào nhưng có các vùng trũng, thường là đầm lầy (nau), thu gom nước và tiếp nối bằng một thung lũng rất mở nơi dòng suối dẫn nước từ đầm lầy, khô từ tháng Hai đến tháng Tư, uốn lượn trên các cao nguyên rộng. Ở cấp độ đá mẹ bazan, mọi thứ thay đổi đột ngột: các dòng suối, luôn tìm thấy nước ngấm, biến thành dòng chảy xiết và đổ xuống các hẻm núi hẹp trước khi hợp lù với sông Dà Rơnga, dòng sông mà tất cả đều là nhánh. Dòng sông chính này, dù chỉ chảy ở độ cao 50 hoặc 70 mét dưới các dải đồi rìa, luôn được giữ trong một thung lũng hẹp với các sườn dốc và lòng sông giữa các bờ thẳng đứng chỉ rộng đúng bằng dòng nước. Được bao quanh bởi một dải rừng không liên tục của cây altingia với các gốc khổng lồ và thân cây gồ ghề, nó đi từ các đoạn sông sâu nhưng ngắn (klong) đến các ghềnh và thậm chí vượt qua các thác (Hong) thẳng đứng, nhưng thấp (1,5 đến 3 m). Trái ngược với một số sông đồng bằng (Dà Teh, Dà Huê, v.v.), nó không có lòng sông mở rộng, nhánh phụ, hay bãi rộng thoáng, mà luôn bị kẹp giữa hai bờ rõ ràng.

Hình thành từ sự phân hủy của đá bazan, đất đai, màu nâu hoặc đỏ trên các đỉnh, đỏ trên các sườn, đều có tính axit, giàu axit photphoric và nitơ khi còn mới; chúng chứa ít chất kiềm. Dù mất cân bằng hóa học, chúng có lợi thế vật lý là kết cấu đất sét-cát tuyệt vời, rất thuận lợi cho sự bén rễ của cây và giữ nước mưa. Từ thác cuối cùng ghi trên kế hoạch (ngay dưới đồi Dor Klong Kôr), sông đạt đến cấp độ granite và hạ lù từ hợp lù Dà Rơnga-Dà Bin, các đồi rìa không còn tạo thành cao nguyên và khác về địa chất (đá phiến trên nền granite). Do đó, cao nguyên Blao kết thúc tại hợp lù này và B. Nau Srii, theo hướng này, là làng cuối cùng của cao nguyên thực sự.

Thảm thực vật. — Thảm thực vật là của vùng Blao như đã mô tả trước đó. Rậm rạp trên các sườn, các cao nguyên và rất dày đặc ngay cả trong các khe thung lũng (tre: gleh và chuối dại), nó thưa dần trên các dải đồi phẳng chịu rửa trôi mạnh và nơi tầng dưới ít rối hơn ít cản trở lối đi khi bụi cây, đạt độ cao trung bình mười mét, trở thành bụi rừng.

Sự suy thoái của các bụi rừng này tạo ra rừng với tầng dưới ít nhiều thoáng (là c) của thông merkusii và Dipterocarpus obtifolius với vài mảng đồng cỏ cỏ cao (themeda, imperata) điểm xuyết bởi các cây đơn lẻ (thường là careya spherica).

Luôn được che phủ bởi thảm thực vật ít nhiều rậm rạp, nhưng xanh quanh năm, lãnh thổ của làng hiện ra như một khu rừng không đồng nhất, trong đó các đường nét tự nhiên uốn lượn hoặc các đường thẳng gãy nhân tạo phân chia các khu vực có độ cao và màu sắc khác nhau: đó là các ranh giới của các mìr nối tiếp nhau cách nhau hai năm. Chỉ có trong cảnh quan, các khu rừng thiêng yà ng với các tán cây cao và tối, với các rìa rõ ràng, vẫn bất biến, xung quanh chúng, sự luân chuyển của canh tác và đất để hoang rừng tạo nên bộ áo vá víu là vùng đất canh tác của làng. Vùng đất này cũng dừng lại ở rìa rừng thưa (là c), nhưng ở đó các rìa ít rõ ràng hơn, do thảm thực vật chuyển tiếp thường dày (đặc biệt là họ sim) và chúng càng ít bất biến, vì một số mảng là c dày lên khi tiến hóa thành bụi rừng qua các năm, trong khi các mảng khác thưa đi và lấn vào bụi rừng xung quanh.

Vùng đất canh tác. — B. Nau Srii khai thác gần như toàn bộ bề mặt lãnh thổ của mình, ngoại trừ vài mảng là c và các khu rừng thiêng yà ng; ngay cả vùng thiêng cũng bị giới hạn nghiêm ngặt ở các địa điểm địa lý nổi bật hoặc đặc biệt hấp dẫn và chiếm diện tích tối thiểu. Một vài cụm rừng già, được giữ qua nhiều chu kỳ, che phủ các vị trí không thuận lợi hoặc bị coi là xấu nhưng luôn trên diện tích nhỏ và có lẽ sẽ bị đốn trong những năm tới. Đồn điền gọi là Domaine de la Dà Rơnga được thiết lập trên lãnh thổ bị bỏ hoang của một làng đã di chuyển về các thung lũng phía Tây, hai thế hệ trước (B. Kơn Nhơ, Đông Bắc của bản đồ số 2); diện tích trồng trà và cà phê của nó không xâm lấn lãnh thổ của B. Nau Srii.

Tổng vùng đất canh tác có thể được ước tính là 500 hecta trên mặt phẳng. Mỗi gia đình sở hù nhiều lô đất được giới hạn rõ ràng. Tất cả các lô này liền kề với nhau hoặc với các lô của các gia đình ở các làng lân cận ngay lập tức. Do đó, có thể nói về canh tác du canh tương đối chuyên canh. Chu kỳ tổng bắt đầu vào năm 1946 với việc đốn hạ rừng che phủ bán đảo gọi là Dor Prdal (lô 1) và kết thúc với việc quay lại cùng bán đảo vào năm 1960-1961 và 1962 (lô 8, 9 và 10). Chu kỳ này do đó hoàn chỉnh với một vòng luân chuyển đất để hoang được thực hiện đầy đủ trong mười sáu năm trên toàn bộ vùng đất canh tác, vì nó bắt đầu từ việc bỏ hoang mìr 1 và kết thúc với vụ thu hoạch cuối cùng trên cùng lô (mìr 8, 9 và 10).

Năng suất. — Khi phân chia các lô, mỗi gia đình nhận được một mẫu đất đầy đủ của khu phát quang: một phần dải đồi, một phần sườn, một phần thung lũng và cao nguyên, để đảm bảo cơ hội bình đẳng cho tất cả.

Chúng ta sẽ theo dõi các vòng luân chuyển mìr cho một gia đình của B. Nau Srii, gia đình của K’Srem, gồm ba hộ sống trong một nhà và cùng canh tác một lô mìr cứ hai năm một lần (mìr đầu: mdrih; mìr tiếp theo: mpuh).

— Mdrih 1946 và mpuh 1947:

Lô 1: bán đảo Dor Prdal (Prdal = tên thực vật).

Đốn hạ một bụi rừng trưởng thành khoảng 40 năm với các cây (schima) cao 30 mét.

Năng suất: mdrih = 45, mpuh = 30; mpuh hứa hẹn một vụ mùa rất tốt nhưng không hoàn thành (dịch đậu mùa). Sự tái sinh đất để hoang không đều; mạnh mẽ trên các sườn, thưa hơn trên dải đồi dor nơi người qua đường đã đốt cỏ imperata khô, phá hủy các bụi cây và thúc đẩy sự tái sinh của imperata, vốn chỉ biến mất một phần vào năm 1960 khi quay lại lô 1.

— Mdrih 1948 và mpuh 1949:

Lô 2: Dor K’Yae (K’Yae là một người khổng lồ huyền thoại).

Đốn hạ một rừng trung niên (khoảng 30 năm) nhưng rất dày trên các sườn của Dà Rơnga và các thung lũng nhánh của Dà Phan. Mưa thuận lợi, không có weer tập thể.

Năng suất: mdrih = 60, mpuh = 55.

Sự tái sinh đất để hoang rất mạnh mẽ và dày đặc (derris, tréma và macaranga).

— Mdrih 1950 và mpuh 1951:

Lô 3: 3a, Dà Rơnga Đông đồn điền và 3b, gần làng ở phía Tây đồn điền.

Đốn hạ bụi rừng già ổn định (schima, ficus, họ nguyệt quế và dẻ cao 30 m).

Năng suất: mdrih = 40, mpuh = 45.

Đất để hoang phân bố tốt trên lô phía đông, nhưng vẫn có các mảng cỏ imperata trên lô phía tây gần làng và xa thung lũng. Imperata sau đó bị xâm chiếm bởi cây gai, họ sim và eupatorium odoratum vào khoảng năm 1955.

— Mdrih 1952 và mpuh 1953:

Lô 4: (4a + 4b + 4c).

Đốn hạ bụi rừng già ở 4a và 4b và rừng trung niên nhưng rất dày (khoảng 30 năm) ở 4c.

Năng suất: mdrih = 20 (bão mạnh tháng Mười 1952 và weer vì cái chết bất thường: trong giai đoạn làm cỏ, một ông già bị hổ ăn thịt); mpuh = 50 nhờ chủ yếu vào lô phía Bắc của Dor Rneh (4c) trên bờ trái với năng suất ngoại lệ (60). Sự tái sinh đất để hoang, tuyệt vời ở 4a và 4c, kém ở 4b, đặc biệt dọc theo rìa rừng thưa tây bắc (mảng Dipterocarpus obtusifolius và imperata).

— Mdrih 1954 và mpuh 1955:

Lô 5: « Dor Pu Geh » (dải đồi trận chiến trâu).

Đốn hạ một bụi rừng non 18 năm, dày trên các sườn, với các cây chủ đạo cao 15 mét.

Năng suất: mdrih = 40, mpuh = 30.

Năm mpuh, cái chết của cô của K’Srem, thầy cúng, phù thủy và đỡ đẻ cho làng và vùng lân cận, khiến gia đình chịu weer hai lần bảy ngày ngay trước thu hoạch. Sự tái sinh đất để hoang rất tốt trên các sườn, chậm hơn trên dải đồi nơi các mảng imperata xuất hiện (các mảng này bị xâm chiếm bởi eupatorium, bụi cây và cây gai vào năm 1960).

— Mdrih 1956 và mpuh 1957:

Lô 6: trên cả hai bờ Dà Rơnga (6a + 6b + 6c).

Đốn hạ các rừng thứ sinh già ổn định bị bỏ hoang qua nhiều chu kỳ (schima, họ nguyệt quế và dẻ cao 30 m).

Năng suất: mdrih = 35, mpuh = 45, đốt mdrih bị cản trở bởi mưa rất sớm (tháng Ba 1956).

Sự tái sinh đất để hoang khởi đầu tuyệt vời, rất dày trong thung lũng (họ đậu, họ gừng, macaranga).

— Mdrih 1958 và mpuh 1959:

Lô 7: Khu vực Dor Klong Kôr và các sườn lân cận.

Đốn hạ một bụi rừng già ổn định, khoảng 40 năm tuổi, với các cây chủ đạo (schima, họ nguyệt quế, họ dẻ) cao đến 35 mét, xen lẫn với các mảng tre dày đặc trong thung lũng.

Năng suất: mdrih = 50, mpuh = 40.

Vụ mdrih đạt năng suất tốt nhờ thời tiết thuận lợi và không có weer nghiêm trọng. Tuy nhiên, vụ mpuh bị ảnh hưởng bởi một đợt weer ngắn do tang lễ trong làng, làm gián đoạn việc làm cỏ cuối cùng. Sự tái sinh đất để hoang diễn ra mạnh mẽ, đặc biệt trong thung lũng với các loài macaranga, tréma, và dây leo dày đặc, nhưng trên các dải đồi, một số mảng imperata bắt đầu xuất hiện, dù vẫn bị cây gai và bụi cây lấn át vào năm 1962.

— Mdrih 1960, mpuh 1961 và mpuh 1962:

Lô 8, 9, 10: Quay lại bán đảo Dor Prdal (lô 1).

Đốn hạ một bụi rừng thứ sinh khoảng 14-16 năm tuổi, đã tái sinh từ vụ mìr trước đó (1946-1947). Thảm thực vật chủ yếu là schima, macaranga, và các loài họ sim, với tầng dưới dày đặc gồm dây leo và cây gai. Một số mảng imperata còn sót lại từ vụ đốt cỏ trước đó đã bị bụi cây lấn át phần lớn.

Năng suất: mdrih (1960) = 45, mpuh (1961) = 35, mpuh (1962) = 30.

Vụ mdrih đạt kết quả tốt nhờ lớp đất vẫn còn giàu mùn từ chu kỳ trước. Tuy nhiên, năng suất giảm dần ở các vụ mpuh do đất bắt đầu cạn kiệt và sự tái sinh của cỏ dại mạnh hơn. Sự tái sinh đất để hoang sau vụ 1962 diễn ra nhanh chóng, đặc biệt trên các sườn và thung lũng, với các loài derris, tréma, và chuối dại chiếm ù thế. Trên dải đồi, các mảng imperata vẫn tồn tại nhưng không mở rộng đáng kể.

Bình luận về chu kỳ canh tác:

Chu kỳ 16 năm (1946-1962) tại ƀơn Nau Srii cho thấy một sự luân chuyển đất để hoang được quản lý cẩn thận, với các lô đất được khai thác liên tục trong hai năm (mdrih và mpuh) trước khi bỏ hoang để tái sinh rừng. Năng suất dao động phụ thuộc vào nhiều yếu tố: độ tuổi và mật độ của rừng bị đốn hạ, điều kiện thời tiết, và các gián đoạn do weer hoặc các sự kiện xã hội. Sự tái sinh đất để hoang thường mạnh mẽ trên các sườn và thung lũng, nơi đất giữ được độ ẩm và mùn, nhưng trên các dải đồi phẳng, nguy cơ xuất hiện imperata và rừng thưa (là c) cao hơn, đặc biệt nếu có các vụ đốt cỏ ngoài ý muốn từ người qua đường.

Mặc dù năng suất trung bình trên cao nguyên Blao (khoảng 40 gùi từ 1 gùi gieo, tương đương 1,6 tấn/ha) thấp hơn so với xứ hạ nguồn, sản lượng trên hecta lại tương đương nhờ mật độ gieo hạt dày hơn. Điều này phản ánh sự thích nghi của kỹ thuật mìr với điều kiện đất bazan, nơi đất có kết cấu tốt nhưng dễ bị rửa trôi và mất chất kiềm nếu không được quản lý đúng cách.

Các yếu tố ảnh hưởng đến sự bền vững của mìr:

1. Thời gian đất để hoang: Chu kỳ 16 năm là đủ dài để rừng thứ sinh tái tạo một lớp mùn dày và tầng dưới rậm rạp, nhưng ở những khu vực mật độ dân số cao hơn hoặc đất kém màu mỡ, chu kỳ này có thể bị rút ngắn, dẫn đến nguy cơ cạn kiệt đất và thoái hóa thành rừng thưa (là c).

2. Quản lý nghi lễ và cấm kỵ: Các weer và ôbany thường xuyên gây chậm trễ, đặc biệt trong các giai đoạn quan trọng như gieo hạt hoặc thu hoạch. Điều này đòi hỏi một sự cân bằng tinh tế giữa tuân thủ phong tục và đảm bảo tiến độ canh tác.

3. Tác động của con người và môi trường: Việc đốt cỏ vô tình hoặc sự mở rộng của các đồn điền hiện đại (như Domaine de la Dà Rơnga) có thể làm gia tăng nguy cơ thoái hóa đất, đặc biệt trên các dải đồi phẳng, nơi imperata dễ dàng chiếm ù thế.

Kết luận:

Kỹ thuật mìr của người Cau Mà là một hệ thống canh tác phức tạp, kết hợp chặt chẽ giữa nông nghiệp, nghi lễ, và quản lý tài nguyên thiên nhiên. Nó không chỉ đáp ứng nhu cầu lương thực mà còn duy trì một sự cân bằng mong manh giữa con người và rừng. Tuy nhiên, sự xuất hiện của các yếu tố hiện đại, như đồn điền cố định và tăng dân số, đang đặt ra thách thức cho sự bền vững của hệ thống này.

Ở ƀơn Nau Srii, sự quản lý cẩn thận của các lô đất và chu kỳ đất để hoang cho thấy một sự thích nghi đáng kể với môi trường cao nguyên bazan. Nhưng để duy trì mìr trong tương lai, người Cau Mà sẽ cần đối mặt với áp lực từ sự thay đổi xã hội và môi trường, đồng thời bảo vệ các khu rừng già (rlau) như một nguồn tài nguyên quan trọng cho sự tái sinh đất để hoang.

Bài Yalyau không chỉ là một bài ca về nguồn gốc của sự sống, mà còn là lời nhắc nhở về trách nhiệm của con người trong việc gìn giữ đất đai và các Tinh Linh của nó:

« Từ rừng bị đốn và đốt, lúa mọc lên,

Và từ lúa, rừng sẽ trở lại… »

Bản đồ minh họa:

Ghi chú

– Các lô mìr được đánh số theo thứ tự khai thác (1 đến 10), với mỗi lô được chia cho các gia đình trong làng.

– Các khu rừng thiêng (yà ng) được giữ nguyên vẹn, thường nằm ở các vị trí địa lý nổi bật như đỉnh đồi hoặc thung lũng sâu.

– Sự tái sinh đất để hoang được thể hiện bằng các vùng có mật độ thảm thực vật khác nhau, từ bụi cây dày đặc (klap) đến các mảng rừng thưa (là c) xen lẫn cỏ imperata.