Hành trình đi tìm nguồn cội: Nét đẹp của ngôn ngữ Kòn Cau qua lời chào hỏi và từ biệt

Ngôn ngữ là con đường diễn tả tâm hồn của tộc người. Ngôn từ mang ngữ nghĩa được thông tri cho nhau phát xuất từ tâm hồn của người giao tiếp. Khi một ai đó gặp và nói những lời hay ý đẹp với bạn, tâm hồn bạn cũng vì thế mà cảm thấy bình thản. Chắc hẳn, lòng bạn sẽ tăng thêm sự trìu mến với người đang tương tác với bạn. Một trong những lúc êm đềm trong tương giao đó là khi chào hỏi và từ biệt. Những câu từ được cộng đồng thiết lập, mang lấy sức sống, điều ước mong của cộng đồng. Những lời chào hỏi và từ biệt không chỉ là những từ ngữ thông thường trong cuộc sống hàng ngày, mà chúng còn là những tia sáng rực rỡ của nền văn hóa, của tâm hồn mỗi con người. Trên miền cao nguyên, nét đẹp của ngôn ngữ Kòn Cau hiện hữu như một phần không thể tách rời của sinh hoạt hàng ngày. Nó không chỉ là cách để giao tiếp, mà còn là cầu nối tinh thần giữa con người với nhau, mang trong đó sự ấm áp, chân thành và sự quan tâm đến đối phương. Hãy cùng nhìn nhận và khám phá vẻ đẹp tinh tế của ngôn từ trong lời chào hỏi và từ biệt theo lối Kòn Cau, để hiểu thêm về vẻ đẹp văn hóa của người cao nguyên. 

Lời chào

Khi gặp nhau, họ thường nói với nhau rằng “niam să!” Nếu hiểu theo tiếng Việt thì chúng ta hiểu rằng đó là lời chào, “xin chào!” 

Trong tiếng Việt, từ “Xin chào” không chỉ là một câu chào thông thường mà còn là một điểm nhấn của văn hóa giao tiếp, thể hiện sự lịch sự, tôn trọng và hiếu khách của người Việt Nam. Từ “Xin” trong “Xin chào” là một lời cầu khiến, thể hiện mong muốn của người nói. Đây là sự mở đầu lịch sự cho một cuộc trò chuyện hoặc gặp gỡ. “Chào” là hành động chào hỏi, thể hiện sự quan tâm và chào mừng. Từ này không chỉ là một động từ mà còn có thể được sử dụng như một danh từ chỉ hành động chào hỏi. Trong văn hóa giao tiếp của người Việt Nam, “Xin chào” không chỉ có nghĩa là một lời chào thông thường, mà còn thể hiện sự lịch sự và tôn trọng đối với người được chào. Nó cũng có thể thể hiện sự thiện chí và mong muốn giao tiếp. Sự sử dụng “Xin chào” có thể tạo ra không khí giao tiếp thân mật, vui vẻ tùy thuộc vào ngữ điệu và hoàn cảnh. Ví dụ như khi bạn gặp một người bạn cũ, bạn có thể nói “Xin chào bạn!” với một nụ cười thân thiện, thể hiện sự vui mừng khi gặp lại. Hoặc khi bạn muốn chào đón một khách hàng mới, bạn có thể nói “Rất vui được chào đón bạn đến đây!” để thể hiện sự chào đón và mong muốn xây dựng một mối quan hệ tốt đẹp. So với các cách chào hỏi khác như “Chào”, “Alo”, “Hello”, “Xin chào” thường được coi là trang trọng và lịch sự hơn, thể hiện sự tôn trọng và hiếu khách của người nói. Nó cũng gần gũi và thân mật hơn so với các cách chào hỏi như “Kính chào” hay “Chào kính”.

Vậy từ “niam să” trong ngôn ngữ Kòn Cau có ý nghĩa gì ?

“Niam să” là một danh từ ghép, được cấu tạo bởi một tính từ “niam” làm tiền tố và “să” danh từ làm hậu tố. Cũng như trong Việt ngữ, khi một tính từ (adjective) đi trước một danh từ và hình thành một cụm từ chức năng như một danh từ, chúng ta gọi đó là một từ ghép danh từ (noun compound) hoặc một từ ghép tính từ-danh từ (adjective-noun compound). Trong trường hợp này, tính từ đóng vai trò làm phần của từ ghép, tạo ra một danh từ mới có ý nghĩa cụ thể hoặc miêu tả đặc điểm của đối tượng đó. 

Về nguyên nghĩa của “niam să,” “niam” có nghĩa là tốt, đẹp, lành, khỏe, mạnh; tử tế, hẳn hoi, cẩn thận. Trong ngôn ngữ Kòn Cau, chúng ta bắt gặp các cụm từ như: “Cau niam” (người tốt), phăn niam (đồ tốt), Jơnau Yal Niam (Tin Mừng hay Phúc Âm), Pơrjum Niam (Giáo hội), Pơrjum Niamgoh (Hội Thánh), bơta mờng niam (nhân đức), kis niam (sống tốt), v.v. Còn “să” là một danh từ mang nhiều ý nghĩa khác nhau. Trước hết, “să” nghĩa là: Thần, mình, xác; mạng, thây; phận; thân phận; người; dạng; vẻ, dáng, dáng vẻ, bề ngoài. Tiếp đến, “să” là danh, tên, danh phận, v.v. Sau cùng, “să” có nghĩa là thân, cán; củ, cái cốt lõi, mẩy, mập, nhiều, có thịt, v.v. Thông thường người ta thường có câu sánh đôi rằng “niam să lơmă soàn,” nghĩa là “hồn an xác mạnh!”

Như vậy, danh từ ghép “niam să”, có nghĩa là “đẹp thân” trong nghĩa mặt chữ, nhưng nó mang theo một sức mạnh ý nghĩa sâu xa hơn khi được sử dụng như một lời chào hỏi. Khi một người thốt ra lời chào “niam să”, điều quan trọng không chỉ là việc nhấn mạnh vẻ đẹp của người khác, mà còn là sự chú ý đến sự phát triển và hạnh phúc của họ. Trong ngữ cảnh xã hội và văn hóa, lời chào “niam să” không chỉ là một cách để giao tiếp lịch sự và thể hiện sự quan tâm, mà còn là một biểu hiện của tinh thần hòa hợp và tôn trọng. Bằng cách nói “niam să”, người nói muốn bày tỏ sự mong muốn cho người khác được trải nghiệm những điều tốt lành, thể hiện lòng tốt và lòng nhân từ. Ngoài ra, lời chào “niam să” cũng mang theo một sắc thái triết học. Nó nhấn mạnh vào khía cạnh hữu thể của người đối diện, tức là việc họ có được điều tốt lành, hạnh phúc hay không. Đây là một cách để tạo ra một môi trường giao tiếp tích cực, nơi mà sự chia sẻ và sự quan tâm đều được tôn trọng và khích lệ.

Bên cạnh là lời chào với mục đích hỏi thăm, “niam să” còn mang ý nghĩa của sự chúc lành. Bên cạnh việc là một lời chào hỏi thân mật và lịch sự, “niam să” còn chứa đựng ý nghĩa sâu xa của sự chúc lành và mong những điều tốt lành cho với người được chào. Khi sử dụng “niam să”, không chỉ là việc thể hiện sự quan tâm đến sức khỏe và tình trạng của người khác, mà còn là việc bày tỏ lòng tốt và hy vọng cho họ được những điều tốt lành. Trong đời sống, việc chúc nhau sức khỏe và may mắn là một phần không thể thiếu trong các cuộc trò chuyện và gặp gỡ hàng ngày. “Niam să” không chỉ là một lời chào hỏi thông thường, mà còn là một cách để gửi đi những lời chúc tốt đẹp và ý nghĩa đến người khác. Khi người nói nói “niam să”, họ mong muốn rằng người được chào sẽ gặp được những điều tốt lành và may mắn trong cuộc sống của họ. Điều này thể hiện lòng tốt và lòng nhân từ của người nói, tạo ra một môi trường giao tiếp tích cực và đầy ý nghĩa. Khi lời chào này được thốt ra, cả hai đều kèm theo một cử chỉ là nắm tay nhau, tượng trưng cho sự trao ban và đón nhận. 

Lời từ biệt

Tương tự như vậy, khi từ biệt nhau, họ thường nói “ơm ngăc.” Hiểu theo tiếng Việt từ này có nghĩa là “tạm biệt!” 

“Tạm biệt” là một thuật ngữ tiếng Việt thường được sử dụng để diễn đạt hành động của việc chia tay, kết thúc một cuộc trò chuyện, hoặc lời từ biệt khi một người muốn ra đi hoặc kết thúc một cuộc gặp gỡ. Từ “tạm biệt” thường mang ý nghĩa của việc tạm thời chia xa, không phải là một chia xa hoàn toàn và có thể gặp lại trong tương lai. Trong văn hóa giao tiếp của người Việt Nam, “tạm biệt” có thể thể hiện sự lịch sự và tôn trọng đối với người được từ biệt. Nó cũng có thể mang ý nghĩa của sự quan tâm và hy vọng gặp lại trong tương lai. Tuy nhiên, từ “tạm biệt” cũng có thể thể hiện một tình trạng cảm xúc nhất định như tiếc nuối hoặc buồn bã khi phải chia xa. Cũng giống như “Xin chào”, cách sử dụng của “tạm biệt” cũng có thể tạo ra không khí giao tiếp thân mật, vui vẻ tùy thuộc vào ngữ điệu và hoàn cảnh. Ví dụ, khi một nhóm bạn kết thúc buổi gặp mặt, họ có thể nói “Tạm biệt!” với một ý nghĩa hy vọng gặp lại trong tương lai.

Tuy nhiên, khi nói “ơm ngăc” trong ngôn ngữ Kòn Cau có một sự khác biệt. “Ơm ngăc” cũng là từ ghép giữa động từ và tính từ. “Ơm” có nghĩa là ngồi, ở lại. Khi động từ làm tiền tố của hậu tố là tính từ trong một từ ghép trong tiếng Việt, loại từ mới được tạo ra thuộc loại từ ghép động từ-tính từ (verb-adjective compound). Trong trường hợp này, động từ đóng vai trò làm tiền tố để chỉ hành động hoặc quá trình, trong khi tính từ đóng vai trò làm hậu tố để miêu tả đặc điểm của đối tượng.

Về nguyên nghĩa của từ ghép “ơm ngăc,” “ơm” có nghĩa là ở, sống, cư, ngự, ngồi; dừng, đừng, ngừng, ngưng, im, đình, nghỉ; đành, chịu. Chúng ta sẽ bắt gặp các câu nói: “Ờ ơm krung păl ơm” (không chịu cũng phải chịu), “anh ơm mê lòt” (tôi ở anh đi), “ờ geh hìu ơm” (không có nhà ở), “bañ ơm bê hơ̆” (chớ sống như vậy), v.v. Còn “ngăc,” tính từ này mang nhiều ý nghĩa khác nhau. “Ngăc” được hiểu là khôn, giỏi, sánh, lanh, tinh, nhạy, bén. Chúng ta sẽ bắt gặp các từ như: “Ngăc ngăr” (nhanh nhẹn), “ngăc ờ ngăc” (thức mà không tỉnh), “drơng ngăc” (canh giác), “kơlôi ngăc” (suy nghĩ nhanh), “ngăc măt” (tinh mắt), v.v. 

Như vậy, theo nghĩa mặt chữ “ơm ngăc” nghĩa là “ở nhanh.” Tuy nhiên nếu chỉ dùng lại ở việc chuyển dịch theo mặt chữ thì ngữ nghĩa trong tiếng Việt sẽ không được rõ ràng. Chúng ta phải hiểu ý nghĩa vượt xa mặt chữ. 

Trước hết đó là lời từ biệt tương tự như “tạm biệt nhé” trong tiếng Việt, “bạn ở lại tôi đi đây, một ngày nào đó chúng ta sẽ gặp lại nhau nhé!” Như đã trình bày, “ơm ngăc” là một lời chào từ biệt, tương tự như “tạm biệt nhé”. Thông qua cụm từ này, người nói muốn gửi đi thông điệp tình cảm và hy vọng về việc gặp lại trong tương lai. “ơm ngăc” thường được sử dụng khi hai người chia tay, nhưng vẫn muốn bày tỏ sự hy vọng và lời chào tạm biệt ý nghĩa. Điều này thể hiện sự ấm áp và tình thân mật giữa hai người, đồng thời tạo ra một không gian tích cực và lạc quan cho cuộc chia ly. “ơm ngăc” mang trong mình ý nghĩa của sự mong chờ, hy vọng vào một ngày họ sẽ gặp lại nhau và tạo ra những kỷ niệm mới. Đồng thời, cụm từ này cũng thể hiện sự quan tâm và lo lắng của người nói đối với người nghe, cho thấy họ muốn giữ liên lạc và duy trì mối quan hệ gần gũi. Trong bối cảnh này, “ơm ngăc” không chỉ là lời từ biệt đơn thuần mà còn là một lời hứa, một lời chào tạm biệt đầy ý nghĩa và ôn hòa.

Tiếp đến đó là một lời chúc lành “bạn ở lại và hy vọng những điều tốt lành sẽ đến với bạn!” Cụm từ “ơm ngăc” không chỉ là một cách từ biệt thông thường mà còn chứa đựng một lời chúc lành ý nghĩa. Khi nói “ơm ngăc”, người nói muốn gửi đi lời chúc tốt đẹp và hy vọng rằng những điều tốt lành sẽ đến với người nghe. Cụm từ này thể hiện sự quan tâm và chia sẻ, muốn người được từ biệt ở lại và tin rằng tương lai sẽ mang đến những điều tốt lành cho họ. Đồng thời, “ơm ngăc” cũng chứa đựng sự ấm áp và động viên, khuyến khích người nghe tiếp tục nỗ lực và hy vọng vào những điều tốt đẹp trong cuộc sống của mình. Với ý nghĩa này, cụm từ “ơm ngăc” không chỉ là một lời từ biệt thông thường mà còn là một lời chúc tốt lành, mang đến sự động viên và hy vọng cho người nghe trong cuộc chia ly. Ngoài lời được thốt ra, họ còn trao cho nhau cái bắt tay và thậm chí là ôm từ biệt nhau. 

Như vậy, ngôn ngữ không chỉ là phương tiện truyền đạt ý nghĩa mà còn là cách thức thể hiện tâm hồn và tình cảm của con người. Ngôn từ không chỉ đơn giản là những từ ngữ, mà chúng còn là những phản ánh chân thực của tâm hồn người giao tiếp. Khi ai đó chia sẻ những lời hay ý đẹp, tâm hồn của bạn cũng chợt bừng lên, cảm thấy bình yên và ấm áp. Điều này thường dẫn đến việc tăng thêm sự trìu mến và quý trọng đối với người đang giao tiếp. Trong cuộc sống hàng ngày, mỗi cuộc gặp gỡ và chia ly đều là những khoảnh khắc êm đềm, nơi mà những lời chào hỏi và từ biệt trở thành những dấu ấn quan trọng. Những câu từ này không chỉ là biểu hiện của cộng đồng mà còn là những tia sáng rực rỡ của nền văn hóa và tâm hồn mỗi cá nhân. Trên miền cao nguyên, ngôn ngữ Kòn Cau tồn tại như một phần không thể tách rời của cuộc sống hàng ngày. Nó không chỉ là cách để giao tiếp mà còn là cầu nối tinh thần giữa con người với nhau, mang theo sự ấm áp, chân thành và quan tâm đến đối phương. Trong bối cảnh này, từ “niam să” đóng vai trò là một lời chào nhưng còn mang theo một ý nghĩa sâu xa hơn. “Niam să” không chỉ đơn giản là một cách để chào hỏi lịch sự mà còn là một lời chúc tốt đẹp. 

Danh từ ghép “niam să” được hình thành từ tính từ “niam” và danh từ “să”. “Niam” mang ý nghĩa của sự tốt lành, đẹp, mạnh mẽ và tử tế. Trong khi đó, “să” đóng vai trò là danh từ, thể hiện ý nghĩa của sự thân thể, phận sự, và vẻ bề ngoài. Với những người nói ngôn ngữ Kòn Cau, “niam să” không chỉ là lời chào hỏi, mà còn là một cách để gửi đi những lời chúc tốt lành và hy vọng cho người nghe. Khi bạn nhận được lời chào “niam să!” thì đừng ngần ngại đáp lại “ơi niam să yơ!” nhé! Vì giữa bạn và đối phương đang nối kết mối tương giao ẩn chứa điều thiêng liêng cao quý bằng cả tâm hồn đấy!

Tương tự, khi nói “ơm ngăc” trong ngôn ngữ Kòn Cau, người ta đang gửi đi một lời từ biệt đầy ý nghĩa. Tương tự như “tạm biệt nhé” trong tiếng Việt, “ơm ngăc” không chỉ là một cách để nói lời chia tay mà còn chứa đựng hy vọng về một ngày gặp lại trong tương lai. Điều này thể hiện lòng quan tâm và sự ấm áp giữa hai người, tạo ra một không gian giao tiếp tích cực và ý nghĩa. Khi bạn nhận được từ biệt “ơm ngăc yơ!” thì đừng ngần ngại đáp lại “ơi ơm ngăc!” nhé! Vì giữa bạn và đối phương đang nối kết mối tương giao ẩn chứa điều thiêng liêng cao quý bằng cả tâm hồn, với hy vọng sẽ lại gặp nhau. Và hai người cũng đang gửi gắm cho nhau những điều tốt lành trong cuộc sống!

Tóm lại, từ “niam să” và “ơm ngăc” không chỉ là những cụm từ thông thường trong ngôn ngữ Kòn Cau, mà còn là những biểu hiện sâu sắc của tình cảm và lòng nhân ái trong cuộc sống hàng ngày của chúng mình. Chúng thể hiện sự quan tâm, ấm áp và hy vọng về một tương lai tốt đẹp, là những dấu ấn không thể thiếu trong văn hóa giao tiếp mà ông bà tổ tiên đã thiết lập.

Người con Fyan