Cha Jacques Dournes đã nói gì khi sưu tầm truyện cổ vùng Đồng Nai Thượng ?

Tác giả: Jean Seo và Jacques Dournes 

Kala, Bơsŭt, thung lung Dà R’Nga, nước chảy qua những cánh đồng lúa, bao quanh bởi những dãy núi và rừng sâu, là cao nguyên của những nông dân nguyên thủy. Cuộc sống của họ luôn luôn theo nhịp điệu của truyền thống cổ xưa, hòa nhịp cùng với thiên nhiên, với muôn thú, với tiếng chim hót từ cành này sang cành khác và gió rung rung từ nhành lá này sang cành lá khác. 

Người miền cao gắn bó với đất đai, nhà cửa và gia đình của họ. Họ sống một đời sống chan hòa tình cảm ẩn dấu trước mắt người ngoài, nhưng chan chứa vẻ đẹp từ sâu thẳm tâm hồn của con người. Người ta cất lên lời ca về núi non, đồng lúa, ngôi làng của họ và lời ca về các Thần Linh, những vị Thần tổ chức thế giới với đầy quyền năng. Người xưa cất ca bên bếp lửa của gia đình, với than hồng đỏ rực, hơi ấm lan tỏa khắp nơi. Truyền thống cổ xưa của họ, trong khuôn khổ cuộc sống tự do tự tại nhưng lại rất trật tự, phong tục và các câu truyện cổ là những bài ca được cất lên từ người xưa mỗi khi đêm về. 

Tựa như bài thơ Homer từ nguồn cội của chúng, hoặc những bài ca Roland, những bản tình ca của kòn cau được truyền khẩu từ thế hệ này sang thế hệ khác bởi những giọng ca vô danh và những người nghe với đôi tai trung tín. Những bản tình ca này chưa bao giờ được viết thành lời… cho đến hôm nay. Chúng được viết ra trên giấy và được chuyển dịch sang một ngôn ngữ của Tây Phương, chúng không còn là bài ca nữa mà là ký ức trên trang giấy. Tuy nhiên, tôi đã viết chúng lại để những người khác, khi đọc, có thể hòa mình với tâm tư của con người cao nguyên mà chúng tôi đã nhận coi sóc, hiểu biết về minh triết cổ xưa và hiểu được tình yêu của những người con của chúng tôi ở miền cao nguyên. Tôi làm điều này để chia sẻ với những người khác những niềm tin chân thành và sự gắn kết sống động mà tôi đã từng trải qua trong những buổi tối ở giữa người miền cao, nơi mà truyền thống được cất lên giữa những tiếng hát.

Buổi tối, sau một ngày làm việc mệt mỏi, thật tuyệt khi được đến với bầu không khí ấm áp của một ngôi nhà hiếu khách. Mỗi ngôi nhà đều là một nơi hiếu khách. Đó là cảm giác khi nghe những giai điệu kỳ lạ, âm thanh và nhịp điệu, trong một ngôn ngữ mà tôi chưa từng biết. Tôi đã biết được rằng, giữa những người tiền bối, có những người tài năng hơn hẳn về truyền thống. Tôi đã gặp gỡ Dam Kuh phi thường, người có thể hát suốt nhiều giờ đồng hồ, giữa những cốc rượu gạo, kể về những truyền thuyết cổ xưa của đất nước, về những vị thần, anh hùng của họ và cả thiên nhiên. Cùng với Jean Seo, một người Cao nguyên hiểu biết, chúng tôi đã viết lại những bài hát mà chúng tôi nghe thấy, đặc biệt là từ Dam Kuh, người mà dân địa phương nói rằng có một loại “thuốc” đặc biệt, giúp nhớ lại những điều thuộc về truyền thống. Đó là cách mà bài hát này lần đầu được ghi lại. Sau khi văn bản được viết xuống, tôi phải dịch lại nó hai lần: từ ngôn ngữ ca hát khó hiểu sang ngôn ngữ thông thường, rồi từ ngôn ngữ thông thường sang tiếng Pháp, nơi tôi tiếc nuối khi mất đi âm thanh và nhịp điệu của nó. Sau đó, tôi đã sắp xếp một số câu chuyện ban đầu dường như hư cấu, và phân chia các bài hát ra, thực ra, chúng hòa trộn và hợp nhất thành một truyền thuyết lớn, như một cuộc hành trình của cộng đồng quanh lò sưởi. Đó là câu chuyện về người miền cao hát về những anh hùng cổ xưa của họ.

Ngôn ngữ truyền thống

Khi ta lắng nghe người miền cao hát, ta nghe thấy một ngôn ngữ cổ xưa và bí ẩn, âm thanh cứng nhắc, gần gũi với sự thô bạo, những âm vần lặp đi lặp lại. Đây không phải là ngôn ngữ mẹ đẻ của họ, không phải ngôn ngữ hàng ngày. Đây là ngôn ngữ của những Linh Hồn thời anh hùng, khi Thần Thánh, con người và động vật đều có thể nói chuyện với nhau, thời mà con nai có thể đàm đạo cùng những người đi qua và những cành cây đãng đường. Đây là một ngôn ngữ hoàn toàn khác biệt so với tiếng K’Ho phổ biến, và không phải ai cũng hiểu hết những biểu thức của nó. Khi ta hỏi một người Cao nguyên từ nghĩa của một từ nào đó, họ thường trả lời: “Đó là Đơs Pơnđĭk” (ngôn ngữ huyền bí của Truyền thống), nhưng câu trả lời cũng thường chậm trễ; ta cần phải dựa vào bối cảnh, so sánh với những bài ca khác. Dù Đơs Pơnđik không phải là một ngôn ngữ chính thức, mà là những biểu thức cổ xưa từ một ngôn ngữ không còn được sử dụng thông thường nữa. Khi người miền cao hát, họ trộn lẫn nó với tiếng địa phương của mình, mang vào những câu nói cũng như những cụm từ truyền thống, một sự phong phú đáng kể về từ vựng cho phép họ chơi với âm thanh. Trong đơs dà tờm (tiếng mẹ đẻ) và Đơs Pơnđĭk, ta còn nghe thấy những từ hoặc cụm từ đến từ các phương ngữ của các bộ tộc láng giềng: Mà, Noang, R’glai… Nếu tôi nói thêm rằng Đơs Pơnđĭk bao gồm những biến thể theo từng loại thực thể nói chuyện như ngôn ngữ của quỷ dữ, ngôn ngữ của rùa… ta sẽ thấy khó khăn của việc dịch và sự bất lực trong việc diễn tả được sự phong phú của nó.

Một bằng chứng đáng kinh ngạc.

Tùy thuộc vào người kể chuyện là từ làng nào, từ Drong hay Jirai, truyền thống có những biến thể, thứ tự các sự kiện có thể thay đổi một chút, nhưng bản chất vẫn như vậy, dưới các biểu đạt mà địa điểm có thể thay đổi tình cờ. Tất cả mọi người, từ Drong-Tu đến Jirlagne, đều biết Jơng, Lang và Iŭt. Tôi đã từng nói rằng tôi bị thu hút bởi những từ ngữ lạ lẫm, bắt nguồn từ các phương ngữ của các bộ tộc Ma, R’glai…, vì nhiều bài ca cổ này cũng là một phần của di sản Ma, của văn hóa dân gian R’glai. Nhiều câu chuyện, như câu chuyện về Sơrden, đặc biệt thuộc về nơi này, có nguồn gốc từ vùng đất Da-dơng. Không chỉ bộ tộc trồng lúa, người Sơrê, hát về Truyền thống này, mà còn tất cả các bộ tộc xung quanh cũng vậy.

Tôi cũng nhận thấy một hiện tượng ngôn ngữ đáng kinh ngạc: tất cả các bộ tộc ở vùng cao nguyên Đông Nam này đều có ngôn ngữ mẹ đẻ riêng, mỗi người nói một phương ngữ khác nhau; nhưng ngôn ngữ của Truyền thống, Đơs Pơnđik, không có điểm chung với đơs tờm, lại giống nhau trong tất cả các bộ tộc này! Ta có thể tìm thấy các biểu thức giống nhau, các tên riêng của người và địa danh như nhau. Ngôn ngữ của Truyền thống không thay đổi giữa các bộ tộc có phương ngữ lạ.

Ngoài ra, Truyền thống còn có vẻ như chứng minh cho giả thuyết rằng người Cao nguyên Nam Annam có thể có nguồn gốc từ các đảo trên Thái Bình Dương. Truyền thống kể lại về sự tồn tại của những người Cao nguyên thời xưa, khi “họ sống trên các đảo giữa biển.” Có bao nhiêu bài hát nhắc đến các làng trên các đảo trong đại dương, phía mặt trời mọc? Nhiều người già đã nói rằng “vào thời điểm mà người Cao nguyên sống trên biển, tất cả các bộ tộc đều nói cùng một ngôn ngữ và ngôn ngữ đó chính là Đơs Pơnđik.” Nguồn gốc của người Cao nguyên vẫn là một bí ẩn; Truyền thống mà tôi báo cáo ở đây chỉ ra rằng có nguồn gốc từ các đảo; theo đó, mọi thứ dường như diễn ra như thể tổ tiên của người Cao nguyên Nam Annam đã sống trên các đảo, trong đại dương, về phía Đông. Một bộ tộc Moï lân cận cho rằng họ đến từ “đất nước của người Trung Quốc”; trên lục địa, khi đó. Có thể đã có nhiều sự đóng góp khác nhau; có thể một “giai đoạn đảo” nguyên thủy đã nối tiếp một cuộc sống trên lục địa. Truyền thống cung cấp những chỉ dẫn không đủ để thiết lập một giả thuyết nhưng cực kỳ quý giá để định hướng cho các nghiên cứu.

Truyền thống mang đến hai lời chứng:

Thứ nhất, nó là chứng cứ còn sống bởi vì Đơs Pơnđik, ngôn ngữ được hát trong các buổi họp mặt, không phải là một ngôn ngữ chết mà tổ tiên trên đảo của người Cao nguyên đã nói. Những người Cao nguyên có thể đã di cư đến bờ biển, rồi sau đó bị người da vàng đẩy vào trong núi, nơi sự chia cắt của các thung lũng và ảnh hưởng của người Khmer và người Cham đã tạo ra sự đa dạng của các phương ngữ, giống như ảnh hưởng của người Hy Lạp và La Mã lên người Celtic nguyên thủy (vẫn còn tồn tại trong tiếng Breton, giống với Đơs Pơnđik trong điểm này)… giả thuyết mà tôi xây dựng dựa trên kinh nghiệm của đất nước này.

Thứ hai, nó là chứng cứ của nền văn minh của những người đảo nguyên thủy, về cuộc sống của họ, ở đó, ngày xưa, là chứng cứ cho phép tái tạo lại, với ngôn ngữ và phong tục, nền văn minh cổ xưa đó. Chứng cứ còn sống, bởi vì người Cao nguyên, trung thành với Truyền thống bất biến, đã giữ được tất cả phong tục của thời xưa; người hát hôm nay biết cùng một kiểu cuộc sống như những anh hùng mà họ tôn vinh.

Khi lắng nghe Truyền thống, gợi lại cảnh làng mạc, những cánh đồng lúa, gia đình, gợi lại những căn nhà, những vật dụng nhỏ… và so sánh với lối sống hiện tại của người Cao nguyên, ta sẽ thấy sự giống nhau đến mức khó tin. Đó là đặc tính nguyên thủy của người Cao nguyên: nền văn minh của họ cổ xưa, đơn giản và không thay đổi; nó đã cố định. Những bài hát cổ cũng là những bài hát của cuộc sống hiện tại, tạo nên sự thu hút đối với người Cao nguyên ngày nay, khi mà qua những sự kiện hàng ngày tầm thường, họ sống lại lịch sử vinh quang của thời xưa.

Nhịp điệu

Buh buh Dăm blà ŏh

Sa sa tăp iàr  ŏh

Tiar tiar công pês ŏh

Lềh plai b’nang ŏh

Wang kòi sể ŏh

rê re Dà Dờng ŏh.

Và câu chuyện tiếp tục lâu dài trên cùng một nhịp điệu. Điều này có thể khiến người ta muốn nhảy múa. Người kể chuyện, ngồi lại, lắc thân theo nhịp điệu. Thơ ca này hơn là một câu chuyện. Ngôn ngữ khó hiểu này cho phép kết hợp các nguyên âm mà sự nhấn mạnh rõ ràng của âm dài và ngắn (-. )- mang đến một nhịp điệu sống động và hòa nhã. Không có gì là nhạt nhẽo. Âm thanh rõ ràng, thẳng thắn, cứng nhắc. Trong ví dụ này, ta dễ dàng nhận thấy cách những âm thanh này lặp lại, một nhịp điệu gọi đến nhịp điệu khác, âm tiết đầu tiên của câu lặp lại âm tiết cuối của câu trước đó.

Nhịp điệu của người kể chuyện giúp anh ấy nhớ các chủ đề của bài ca, trong những giai đoạn gọi và đáp lại nhau. Đây là một phương tiện nhớ chủ yếu của những người hát lòng từng câu chuyện dài của họ, một câu chuyện sống động, vẫn chưa được lưu giữ trong các dòng cứng nhắc của một tấm da.

Nhịp điệu của nhạc sĩ, biến những chủ đề này từ những giai điệu được hát vào ban đêm bởi những người cổ, hát vào ban ngày bởi mẹ đang ru con trên lưng, trở thành những giai điệu cổ điển được người Cao nguyên chơi trên mboat, kơwao, barê, và gõ vào đồng đồng của họ. Những giai điệu mà trẻ em học hát trong gia đình, và những chàng trai trẻ, chăm sóc trâu bò, huýt sáo trên ruộng lúa: la sol, la sol, la sol, fa mi sol la. Những giai điệu cổ điển, bài hát chung của đồng bằng. Đây là cả nước núi đang hát lên.

Cảm nhận về điều kỳ diệu.

Đi theo những con đường mòn sâu giữa những gò đất đỏ, băng qua những khu rừng tre tối tăm, vượt qua những con sông trên những thân cây cổ thụ đã quen với bước chân của bao nhiêu người du hành và đã chứng kiến biết bao thế hệ con người, mỗi thế hệ đều có câu chuyện riêng của mình. Tôi leo lên những ngọn núi hoang dã, lởm chởm những tảng đá có hình thù kỳ lạ, và đôi khi trông thấy một thân cây bị sét đánh, giơ những cánh tay vặn vẹo của nó lên trời như kêu gọi một điều gì đó. Hoặc từ hiên nhà, tôi quan sát một trong những cơn giông bão thường xuyên ở vùng núi, với tiếng sấm chớp vang dội và ánh sáng chói lòa, làm sợ hãi cả con người và muông thú. Tâm trí tôi tự do bay bổng trong một giấc mơ kỳ lạ và huyền bí.

Dù sinh ra ở đây, người dân miền cao nguyên cũng cảm nhận được sức mạnh của vùng đất này. Họ không thực tế như người ta có thể nghĩ. Họ biết cúi đầu để quan sát hạt lúa mọc, theo dõi một dấu vết hay con kiến, nhưng cũng biết ngẩng đầu lên nhìn những đỉnh núi xa xôi, nơi còn nguyên sơ và mỗi ngọn núi đều có một truyền thuyết riêng.

Người nguyên thủy quan sát và sợ hãi mọi thứ. Những con vật quen thuộc của họ đều có câu chuyện, nhưng những con thú hoang dã, mà họ đôi khi bắt gặp trên đường mòn, lại càng bí ẩn và khơi dậy nhiều cảm hứng hơn. Một ánh mắt tinh tế về tâm lý của làng quê, của gia đình, của người anh em, và họ đã sáng tác nên một tiểu thuyết phong tục. Một con đường trên đỉnh núi, nhìn xuống hai thung lũng và những ngôi làng san sát, một tảng đá có “cá tính” đặc biệt, một cây cổ thụ mà những người già nhất cũng chưa từng thấy khi nó còn trẻ, tất cả đều là những lời kêu gọi bí ẩn về một truyền thuyết cổ xưa. Đó là: đường Lang, tảng đá Jơng, cây Sơrde…; những anh hùng, thần thánh, bán thần, tất cả đều sinh ra từ đó. Sự chuyển động của mặt trời mang lại sự sống cho mọi thứ, sự hiện diện của mặt trăng trong đêm cô độc, cuộc sống của những ngôi sao lấp lánh, tất cả đều là những thần linh quyền năng cần được hòa giải.

Người dân miền cao nguyên Donnai, tưởng tượng, say mê và lo lắng. Họ tưởng tượng, đặt tên cho các Thần Thiên Nhiên, các Anh Hùng của thời xưa, mang lại cho họ sự sống, cá tính và câu chuyện. Say mê, họ ngưỡng mộ các Yang, những Thần Bảo Trợ từng sống cùng con người, và đã lên trời hay ẩn mình trong lòng sâu của Brah-Ting, những Gơn-rơh, bán thần theo phong cách Hy Lạp, quen thuộc với phép màu.

Lo lắng, họ sợ các Cha, những Thần Ác mang đến cái chết bằng cách ăn linh hồn; các Sơmri, người-hổ gây kinh hoàng; các Kon-dis, quỷ sấm sét và bão tố. Và đó là cách mà Truyền Thống được tạo nên, từ rất lâu trước đây.

Người miền cao nguyên đã nhìn thế giới với đôi mắt mới mẻ và trẻ trung. Họ biết ngưỡng mộ, biết ngạc nhiên. Quan sát và sáng tạo, họ đã làm cho thiên nhiên nói lên tiếng nói của mình.

Pơlin, điều kỳ diệu! Với người miền cao nguyên, thiên nhiên hùng vĩ và bí ẩn, vừa ồn ào vừa yên lặng, là một nguồn cảm hứng kỳ diệu, một biểu hiện của bí ẩn thế giới. Điều đó đã khơi dậy trong họ một bài ca sâu lắng, một bài thơ vũ trụ trong ngôn ngữ khó hiểu; một bài ca kỳ diệu.

Sự mở màn của khúc hát

Truyền thống của người dân miền núi không chỉ là một tập hợp các truyền thuyết lạ lùng hoặc những bài hát nguyên thủy, đó là một bài hát thơ mộng, trong đó phản ánh sự phức tạp của tâm hồn con người và sự chơi bời của những cảm xúc của họ; cần hơn là một nghiên cứu khoa học về con người miền núi để cảm nhận điều này; cần phải yêu thương nó.

Đó là thái độ cần thiết để hiểu được ý nghĩa của Truyền thống, cảm nhận cùng với người dân miền núi. Ai cũng có thể đi vào một căn nhà, nhưng chỉ có tinh thần này mới làm cho bạn thâm nhập vào sự giao hòa của lửa trại, nơi mà bài thơ được hát lên.

Vào cuối một ngày dài làm việc trong nắng ấm của ruộng lúa, gia đình tụ họp lại, lau khô và nghỉ ngơi bên lò sưởi trung tâm. Những hình dáng ngồi xổm và những chiếc cánh tay hướng về ngọn lửa được duy trì đến lúc bình minh. Đêm đã đến. Họ uống rượu gạo từ cái bình, vào dịp một cuộc xét xử được đưa ra, một vụ cưới, hay khi những hạt giống đã được gieo. Trong số khách mời, có một người được biết đến với việc hiểu rõ về Truyền thống. Chủ nhà, bằng sự giúp đỡ của phụ nữ, tạo thành một vòng tròn xung quanh lửa trại gia đình mà chỉ có ánh sáng nhẹ ở phía sau căn nhà khói, yêu cầu người đàn ông hát “yalyao”, một thiên sử cổ xưa, yalyao của Jơng, hoặc của Lang, hoặc của Iŭt… Người đàn ông này bị yêu cầu hát mãi, và rồi, sau khi bị nhấn nhá, anh ta bắt đầu hát.

Vòng tròn thu hẹp lại, họ mang cả cây thông vào. Các người già lại gần nhau và nhớ lại. Những người trẻ, mở to mắt, học hỏi và ngưỡng mộ. Ở phía sau, phụ nữ bình luận. Khói khó chịu, mùi thông thơm phức, mồ hôi của những cơ thể con người, sát sườn, áo cơm động, những khuôn mặt tối màu được sáng bởi ánh sáng; bóng đen bí ẩn của vùng lân cận, nơi mà mọi vật và người gần ngọn lửa đều mang nét bóng rung rinh; xa hơn, là bóng tối sâu thẳm nơi mà các cơ thể thẳng ngửa. Tiếng khóc của đứa trẻ, được dỗ dành bởi sự tiếp xúc với ngực mẹ; tiếng khóc cao ngất ngưởng của một bà già mất răng không muốn bị lãng quên; tiếng nổ của những cành cây ướt, trong khi bên ngoài trời lạnh, mưa.

Trong sự gần gũi và thân mật của căn nhà đông người, một giọng nói nổi lên, ấm áp, đầy chất giọng. Người đó hát về Truyền thống. Người truyền thuyết, ngồi trên gót chân, tóc dài rối tung, thân người lảo đảo theo nhịp điệu của bài hát, mắt hầu như đóng gần, tâm trí dõi theo bài thơ mà anh ta mang trong mình, hát. Sau một thời gian, anh ta ngừng lại, đó là lúc anh ta giải thích hoặc kể chuyện, để câu chuyện tiếp diễn với một nhịp điệu không chậm như bài thơ, với những âm tiết chữ dơspơndik và tìm kiếm sự lặp lại về âm vần. Một lúc sau, và dàn cựu chiến binh, kéo dài, diễn giải chủ đề, bình luận, kết thúc. Bài hát tiếp tục, dài dòng và đa dạng; giọng nói mềm mại, lo lắng hoặc phấn khích, giống như ngọn lửa ở lò sưởi lóe lên và rực rỡ.

Gen bê gen lòt jồ mơ K’Jòng; 

gen bê gen K’ Iŭ lah òr

Gen bêgen lot ju mơ KJơng

Dam Kuh hát về Truyền thống:

Jacques Dourrnes

Trong xứ sở miền cao nguyên – 1948 –

Lời tựa của Cha Cố Jacques Dournes trong Nội dung cuốn sách “Chants antiques de la montagne: la tradition des montagnards du Haut-Donnaï.”